|
FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR RO‘YXATI
1.
Каримов И. А. Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид,
барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. – Тошкент: Ўзбекистон,
1997.
– 326 б.
2.
Агроклиматический бюллетень. – Ташкент: УЗНИГМИ, 2012 гг.
3.
Артюшенко З.Т., Федоров Ал.А. Атлас по описательной морфологии
высших растений. Плод. – Л.: Наука, 1986. – 392 с.
Артюшенко З.Т., Федоров Ал.А. Атлас по описательной морфологии высших
растений. Семя. – Л.: Наука, 1990. – 204 с.
257
ФИО автора:
Urganch davlat universiteti talabasi
Madaminova Dilnura Bahodir qizi
Название публикации:
«ISAJON
SULTONNING “BILGA XOQON”
ROMANIDA OBRAZ YARATISH MAHORATI»
Annotatsiya:
O‘zbek tarixiy-badiiy nasrida qadimgi turkiylar hayoti qalamga olingan
asarlar juda kam. Ushbu maqolada yozuvchi Isajon Sultonning “Bilga xoqon”
romanidagi obrazlar tahlil qilinadi, shuningdek, asarning mohiyati, yozuvchi
mahorati, tarixiy voqealar haqida so’z boradi.
Kalit so‘zlar:
tarixiy roman, tarixiy obraz, prototip, Bilga xoqon, To‘nyuquq, tarixiylik
va reallik, turk xalqi, tabg‘ach, obraz.
Adabiyotshunoslik ilmining kuzatishlariga ko‘ra obraz yaratishning ikki
yo‘li mavjud:
1. Jamlash yo‘li bilan obraz yaratish;
2. Prototip asosida badiiy obraz yaratish;
Jamlash yo‘li bilan obraz yaratish haqida to‘xtalib o‘tirmaymiz. Demak, prototip
(yunon. protos — ilk, dastlabki; tupos — namuna, nishona) — badiiy obraz uchun asos,
nuqta bo‘ladi. Hayotda mavjud bo‘lgan tarixiy yoki zamondosh shaxsga tayanib
yozuvchi obraz yaratadi. Isajon Sulton ham tarixiy shaxsga tayanib Bilga xoqon
obrazini yaratadi va yangi “Bilga xoqon” romanini yozadi.
Adabiyot tarix va zamona materialiga murojaat qilishiga ko‘ra quyidagi obrazlarni
vujudga keltiradi: Yozuvchi «tarix orqali zamonaning ichiga kirsa» (A.Tolstoy),
tarixda bo‘lib o‘tgan voqelikni obrazlarda gavdalantirsa, ular tarixiy shaxslar obrazi
deb yuritiladi. Isajon Sulton qalamiga mansub “Bilga xoqon” romanida ham ana
shunday tarixiy shaxslar tasvirlangan. O‘zbek tarixiy-badiiy nasrida qadimgi turkiylar
hayoti qalamga olingan asarlar juda kam.
“Badiiy asar qahramonlarini turlarga ajratish mumkindir, lekin ular o'rtasiga
Xitoy devorini qo‘yish tamoman noto‘g‘ridir” . Chunki bitta obraz (masalan, Bilga
xoqonni)ni — realistik obraz, epik obraz, bosh obraz, ijobiy obraz, tarixiy obraz deb
258
yuritaverish haqiqatga to‘g‘ri keladi. Isajon Sulton ham “Bilga xoqon” romanida
ko‘plab tarixiy shaxslarga murojaat qiladi va tarixiy obrazlar yaratadi. Jumladan, Bilga
xoqon, To‘nyuquq, Kultegin, El Bo‘g‘u, Kunsuluv, Eltarish xoqon, Uyuq Tarlaq, Kur
Shad va boshqalar.
Badiiy adabiyotda inson obrazini to`laqonli yaratish, uni o`quvchi ko`z oldida
konkrеt jonlantirish uchun xizmat qiladigan qator vositalar mavjud. Bularga muallif
xaraktеristikasi, portrеt, badiiy psixologizm, pеrsonaj nutqi kabi badiiy unsurlar kiradi.
Roman turk uluslarining birlik, qahramonlik, to‘g‘rilik, fidokorlik kabi
muqaddas an’analaridan xabar beradi. Asarning birinchi bo‘limi “Kichik yish” deb
nomlangan, roman “Ko‘gman tog‘i etaklariga qish bola tashlagan, qor momoguldurak
bilan yoqqan edi.”, - deya boshlanadi. Roman boshlanishidagi Ishbara yamtar va Bulut
obrazlari turk buduniga xos boʻlgan qirralarni oʻzida ifoda etgani bilan diqqatga
sazovordir. Bilga xoqon qashshoq xalqni oyoqqa turg‘azadi, qashshoq xalqni boy
qiladi, oz xalqni ko‘paytiradi. Bilga xoqonning oʻz ismiga munosib ravishda dono,
mard xoqon. Bilga xoqon Toʻnyuquqning “Toʻqqiz oʻgʻuz oʻz qardoshimiz, qonimiz
bir. Tuyqusdan bossak-chopsak, er kishini ishi boʻlmas” degan maslahatiga rozi
boʻladi, qarindoshlari toʻqquz oʻgʻuz, oʻn oʻq, qirgʻiz qabilasi ustiga qoʻqqisdan hujum
qilishni oʻziga ep koʻrmaydi. Turklarning azal-azaldan qonida bor boʻlgan mardlik va
adolatparvarlikni yozuvchi juda oʻrinli topib tasvirlaydi, Bilga xoqon, Toʻnyuquq va
Kultigin obrazlarining real qiyofasini chizadi.
Yozuvchi Bilga xoqon obrazini shunday tasvirlaydi:
“Bilga xoqon shunday ekan: O‘mizi keng, ko‘ksi qabariq, oq yuzi uzunchoq
ekan. Yonog‘i tekis, ko‘zi qora, qoshi o‘rtacha qalin ekan. Ikki qansharining chizig‘i
cho‘zilib, jag‘igacha tushgan, peshanasi keng, o‘zi uzun bo‘yli, kuchli kishi ekan”;
“Bilga xoqon o‘zg‘ir, alp xoqon, kishilarning ichini o‘yib, o‘tday yondiradigan
so‘zlarini so‘zlayverdi..”
“…o‘zi tugal, o‘yi teran Bilga xoqon erlarini asradi, o‘lmasin dedi…”
259
“Bilga degan birovi xoqon o‘tirmish, bilmagani yo‘qmish…”
Romanda To‘nyuquq obrazini ham uchratasiz. U yurt tinchligi, mamlakat kuch-
qudratini oshirish yo‘lida ko‘p yaxshi ishlarning boshida turadi, mamlakat ozodligi,
xoqonlikning tiklanishi va el yurt chegaralarining kengayishiga munosib ulushini
qo‘shadi.
Bitigda To‘nyuquq qo‘rqmas bahodir, ulug‘ yo‘lboshchi sifatida
gavdalanadi. Buni Inigach ko‘l yoqasidagi savash, Yaris dashtida kechgan janglar
ta’rifida ko‘rishimiz mumkin. Oʻziga oʻzi ishonmagan odam oʻz xalqiga, hukmdoriga
sadoqatini koʻrsata olmaydi, xiyonat qilish uchun payt poylab turadi. Meyli Chur
obrazida ayni shunday toifadagi odamlarni koʻramiz.
Romandagi tabgʻach xalqi tarixda kuch-qudrati bilan emas, balki makkorligi,
turkiy qabilalarni bir-biriga dushman qilib parchalab tashlagani bilan nom qoldirgan.
Yozuvchi tabg‘ach xalqi obrazi orqali ham turkiy xalqlarning o‘sha davrdagi holatini,
turmush tarzini ochishga harakat qilgan:
“Tabg‘achlar ko‘chib yurishni yoqtirishmas, shu sababli o‘zg‘irlikda turkiylarga
yeta olishmas, tabg‘ach ko‘ch-ko‘ronini ko‘tarib yarog‘ini jamlab ulgurguncha ular
otlariga minib ko‘zdan g‘oyib bo‘lib ketishardi. Bir qancha ulus kuchli yog‘iydan shu
tariqa saqlansada, bora-bora ozib-to‘zib, yalangoyoq, to‘nsiz-oshsiz kun ko‘rishardi”.
“Chin kishisi avroqchi, oziqchi ekan. Turkiylarga yaltir-yultir narsalar, ipak
matolar berib, qutqu bilan o‘ziga qaratdi. Dovyurak turkiylarning bir bo‘lagiga ishlar
yoqib tushdi. Chin qizlariga uylanishdi, ularning inja gavdasi, chuchuk so‘zlari boshini
aylantirdi...”
Xulosa qilib aytganda, Sharq sivilizatsiyasi tarixi, jamiyatning ma’naviy-
ma’rifiy takomilida
O‘rxun-Enasoy yozma yodgorliklarining xizmati katta bo‘lgan.
Turkiy, xususan, o‘zbek yozma adabiyotining yuzaga kelishi va rivojida Ikkinchi turk
xoqonligi davrida yashagan Bilga xoqon, Kultegin, To‘nyuquqlarning o‘rni beqiyos.
Kul tigin va Bilga xoqon yodnomalari xoqon va ulug‘ sarkardalar xotirasiga o‘rnatilgan
oddiy bitiglar emas. U ulug‘ yo‘lboshchining butun turkiy ulusga, kelajak o‘g‘il-
260
qizlarga murojaati, o‘gitlari, sabog‘idir. Isajon Sultonning “Bilga xoqon” romani
tariximiz bilan tanishishda, o‘zligimizda anglashda katta ahamiyatga ega.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Isajon Sulton.”Bilga xoqon” roman, qissalar va hikoyalar. Toshkent : Factor books
nashriyoti, 2022.
2.
Isajon Sulton nasri badiiyati: ilmiy maqolalar, taqriz, adabiy suhbatlar, maktublar/
to‘plab nashrga tayyorlovchilar : G.Sattorova, M.Qo‘chqorova. - Toshkent: Turon
zamin ziyo, 2017.
3.
N.Rahmonov. O‘zbek adabiyoti tarixi (Eng qadimgi davrlardan XV asrning birinchi
yarmigacha). O ‘quv qo ‘llanma. – T.: Sano-standart nashriyoti, 2017.
4.
Umurov H. Adabiyotshunoslik nazariyasi. T. : A.Qodiriy nomidagi xalq merosi
nashriyoti, 2004.
5.
Quronov D. Adabiyotshunoslikka kirish. T. : A.Qodiriy nomidagi xalq merosi
nashriyoti, 2004.
6.
N.Rahmonov. Mangu bitiktoshlar ilhomi:
https://uza.uz/posts/25169
Do'stlaringiz bilan baham: |
