Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №37 (том 4)

 
 
 
 
 

---

265 
ФИО автора: 
O‘zbekiston –Finlandiya Pedagogika instituti
Ta’lim va tarbiya nazariyasi va metodikasi 
(boshlang‘ich ta’lim) fakulteti magistranti 
Abdullayeva Zarnigor

Название публикации:
«BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARINING 
NUTQIY SAVODXONLIGINI OSHIRISHDA ORFOEPIYANING O‘RNI» 
Annotatsiya
Ushbu ishda o‘quvchilarning nutqiy savodxonligida uchraydigan to`g`ri talaffuzga oid 
muammolar aytib o‘tilgan. Maqolada orfoepiyaning o‘quvchilarning nutqini
rivojlantirishda tutgan o’rni ko‘rsatib berilgan.
 
Kalit so‘zlar.
Nutqiy savodxonlik, jozibador nutq, to‘g‘ri talaffuz me’yorlari 
Kishining madaniyatliligini uning nutqi orqali bilib olish mumkin. Nutq madaniyati 
so‘z boyligining ko‘pligi, undan to‘g‘ri foydalana olish va adabiy til me’yorlariga 
rioya qilish bilan o‘lchanadi. Nutq so‘zlash jarayonida talaffuz qilinayotgan so‘z 
tinglovchiga tushunarli bo‘lishi uchun, unga ta’sir o‘tkaza olish hamda manzur 
bo‘lishi uchun tovushlarni talaffuz normasiga moslash zarur. Chiroyli va ravon nutq 
hammaga birdek yoqadi. Chiroyli nutqqa erishish uchun yoshlikdan to‘g‘ri talaffuz 
me’yorlari o‘quvchilarga o‘rgatib boriladi. Insonlar o‘zlari yashaydigan hududning 
ko‘plab aholisi gapiradigan dialektdan foydalanadilar. Natijada so‘zlar noto‘g‘ri 
talaffuz qilinadi, urg‘u noto‘g‘ri bo‘g‘inlarga qo‘yiladi. Ko‘pincha, muloqot qilishda 
siz inson faoliyatining turini va uning intellektini aniqlashingiz mumkin. Odamlar 
ko‘chada tez-tez eshitadigan [dollar] emas, balki [dullar] deb talaffuz qiladilar. 
Hozirda ko‘pchilik "orfoepiya" so‘zining ma’nosini tushunmaydi, bunga alohida 
e’tibor bermaydi. Orfoepiya (orfo- yunon, epos-nutq, talaffuz) So‘zlarni to‘g‘ri 
talaffuz qilish haqidagi qoidalar; to‘g‘ri talaffuz. O‘zbek adabiy tilining asosiy 
orfoepik qoidalari unli va undoshlarning talaffuzi, so‘z birikmalarining talaffuz 
qilinishi kabilarni o‘z ichiga oladi. O‘zbek tilining birinchi orfoepik lug‘ati 1977-yil 
M.Sodiqova va O‘.Usmonova tomonidan nashr etilgan.
O‘zbek tilining orfoepiyasini o‘rgatishdan maqsadni quyidagicha ifodalash mumkin: 
-o‘quvchilarning so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilish 
-o‘zlashma so‘zlardan to‘g‘ri foydalanish 

---

266 
-shevaga xos so‘zlardan qochish 
-adabiy til normalariga amal qilish 
-tovushlar talaffuzi va imlosini o‘rganish 
-og‘zaki va yozma nutqning farqlarini bilish 
O‘zbek tilida to‘g‘ri gapirish bog‘cha paytidayoq o‘rgatiladi. Ba’zi bolalar gapirishda 
muammolarga duch keladilar. Aytilishi qiyin bo‘lgan: R,S,Ch,Z,F kabi tovushlarni 
chalkashtirib talaffuz qilishadi. Ba’zi o‘quvchilar harflarni umuman to‘g‘ri 
aytolmaydi, bu bilan orfoepik me’yorlar buziladi va nutq jarayoniga kirisholmaydi. 
Bunday paytda logopedga murojaat qilish maqsadga muvofiq. 
O‘zbek tili lotin yozuviga asoslangan. Bu harflarni talaffuz qilish va yozishda bola 
qiynalmaydi. Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosining qulayliklarini 
G‘oyibnazar Ernazarov quyidagicha asoslagan: 
1.
Juda ko‘p harflarning shakli sodda ko‘rinishga ega (I,j,z,l,v kabi) 
2.
Bosh harflar shakli kichik harflar qiyofasiga o‘xshatilgan (Zz, Vv, Xx, Kk, Ss, 
Jj va boshq.) 
3.
Bu harflarni bir maromda , qo‘lni uzmasdan bog‘lab yozish ancha qulay 
4.
O‘zbek krill yozuvidagi yolashish (e, yo, yu, ya) muammosi yuq 
5.
Bu yozuvda kirilldagi 35 harf 29 taga qisqartirilgan. 
Umumiy ta’lim maktablarida hozirda o‘qish va yozish parallel olib boriladi. Alifbe 
darsligi dastlab o‘rganish oson bo‘lgan harf va tovushlardan boshlanadi: O,N,A,I
kabi. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi asosiy fanlarni hammasini o‘quvchilarga o‘zi 
o‘rgatadi, ular bilan doimiy muloqotda bo‘ladi. Shuning uchun qaysi o‘quvchi 
nutqida kamchilik borligini yaxshi biladi. Bunday kamchiliklar o‘z vaqtida bartaraf 
etish boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining vazifasidir. Kichik maktab yoshidagi 
bolalarda adabiy nutq malakalarini shakllantirishda “Ona tili va o‘qish savodxonligi” 
darslarida o‘quvchi nutqidagi orfoepik me’yorlarga e’tibor berish kerak. 4-sinf o`qish 
darslarida adabiy nutq milliy madaniyatning asosiy ko‘rinishi ekanligini o‘rgatish, 
ularning nutqida shevachilik va o‘rinsiz qo‘llangan chet so‘zlardan tozalash, ovoz 
tonining normal bo‘lishiga erishish lozim. Hozirda 1-2-3-sinflarda audiomatnlarning 
berilishi to‘g‘ri talaffuz qoidalarini o‘rganishda eng yaxshi usul hisoblanmoqda. 2-
sinfda “ Ona tili va o‘qish savodxonligi” darsligida berilgan quyidagi mashqda 
so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilishga oid, ba’zi aytilishi qiyin bo‘lgan so‘zlar berilgan: