Mehnat vazirligi respublika aholi bandligi va mehnatni muhofaza qilish ilmiy markazi

YUpqa  devorli  fazoviy  ustyopmalar,  qobiqlar.  YUpqa  devorli  fazoviy 
ustyopmalar  tyokis  (yassi)  tizimlardan  (plita,  to‘sin,  ferma  va  boshqalardan) 
farqli o‘laroq yuk ostida ikkala yo‘nalishda ishlaydi. Bunday konstruksiyalarga 
materialni  eng  kam  sarflanadi.  YUpqa  devorli  fazoviy  konstruksiyalar  ularga 
samarali geometrik shakl berish tufayli temir-betonning ijobiy xossalaridan eng 
ko‘p  samara  bilan  foydalanishga  imkon  beradi.  YUpqa  devorli  fazoviy  temir-
beton  konstruksiyalar  bilan  oraliq  tayanchlarsiz  1  gektargacha  va  undan  katta 
maydonlarni  yopish  mumkin.  YUpqa  devorli  fazoviy  ustyopmalarda  ustunlar 
turi  ko‘p  hollarda  36x36,40x40  m  o‘lchamlarda  olinadi.  SHuningdek,  rejadagi 
o‘lchamlari 18x24 va 18x30 m bo‘lgan yig‘ma qobiqlar ham ishlatiladi. 
 YUpqa  devorli  temir-beton  ustyopmalarining  asosiy  turlari:ssilindirik 
qobiqlar,  yig‘ma  ustyopmalar,  aylanma  qobiqli-gumbazlar,  to‘g‘ri  burchakli 
rejada  ikki  xil  egrilikka  ega  bo‘lgan  qobiqlar,  manfiy  Gauss  egriligi  qobig‘i, 
vantsimon osma qobiqlar va boshqalardan iborat. 
YUpqa  devorli  fazoviy  konstruksiyalar  murakkab  qilib  loyhalanishi 
mumkin, ya’ni bir nechta bir xil yoki har xil qobiqlardan iborat bo‘lishi mumkin. 
YUpqa  devorli  konstruksiyalar,  ayniqsa  gumbazlar  faqat  temir-betondan 

---

 110 
 
 
tayyorlanmasdan,  balki  boshqa  materiallardan:  masalan,  armotsementdan,  zich 
armaturalangan, 
mayda 
donali 
betondan 
iborat 
bo‘lishi  mumkin. 
Armotsementning qalinligi atigi 10-20 mm ni tashkil etishi mumkin.  
 
5.17- rasm. Yig‘ma gumbazlar. 
a-meridional qovurg‘ali, b,v-trapetsiyasimon plitali, g-montaj, 1-yaxlit tayanch xalqa, 2-
fonar, 3-yaxlit belbog‘, 4-yig‘ma plitalar 
Gumbazlar  ustyopmalarning  eng  samarali  turidir.  Gumbazlarning  sirti 
ko‘pincha  vertikal  o‘q.  atrofida  aylana  yoyini  aylantirish  bilan  hosil  qilinadi. 
Bunda hosil bo‘lgan gumbaz sferik gumbaz deyiladi. Ellips aylanganda elliptik 
gumbaz, to‘g‘ri chiziq aylanganda konussimon gumbaz va hokazo hosil bo‘ladi. 
Gumbazning  momentsiz  ishlashda  gumbaz  elementiga  faqat  bo‘ylama  kuchlar 
meridional va doiraviy kuchlar ta’sir qiladi. Bu kuchlanishlarni gumbaz elementi 
muvozanati shartidan aniqlash mumkin. 
Agar  temir-beton  qobiqlar  egrilik  radiusining  1/20  qismidan  ortmasa,  u 
yupqa  devorli  qobiq  deyiladi.  Umumiy  holda  qobiqning  ko‘ngdalang  kesimiga 
normal kuch ta’sir qiladi.