Mehnat ishlab chiqarish tadbirkorlik qobiliyati kapital halim hamroyev tadbirkorlik asoslari

Xo‘jaIik shartnomasi
Huquq va
Shartnoma Shartno­
Shartnoma-
Shartnoma
Shartnoma-
majburiyat­
mazmuni-
ma
ning bajari-
predmeti-
ning amal
laming
nmg
shakli
lishining
ning oldi-
qilish
taqsimlani­
xarakteri
b o‘yicha
nazorat qilish
berdi
muddati
shi
bo‘yicha
darajasi
xarakteri
bo‘yicha
b o‘yicha
b o‘yicha
b ‘yicha
5.1- chizma.
X o ‘jalik shartnomasining turlari va shakllari.
0 ‘zbekistonda xo‘jalik faoliyatida, shu jumladan, tadbirkorlikda 
xo‘jalik shartnomalarining quyidagi turlari va shakllari qo‘llaniladi:
1) huquq va majburiyatlaming taqsimlanishi bo‘yicha:
a) bir tomonlama shartnoma - shartnoma taraflaridan biri faqat 
huquqqa, ikkinchisi esa faqat majburiyatlarga ega bo‘ladi (meros 
qoldirish, hadya qilish shartnomalari);
b) ikki tomonlama shartnoma - shartnoma tuzgan ikki taraf ham 
huquq va majburiyatlarga ega bo‘ladi;
d) ko‘p tomonlama shartnoma - shartnoma ishtirokchilari ikkitadan 
ortiq bo'ladi (lizing shartnomasi);
82

---

2) shartnoma mazmunining xarakteriga qarab;
a) real shartnoma - shartnoma shartlari bo’yicha uning taraflari real 
harakatlar qilishlari talab qilinadi (tovar j o ‘natish, xizmat ko‘rsatish, 
pul ko‘chirish va hokazo);
b) konsensual shartnoma - real harakatlar qilish talab etilmaydigan 
kelishuv (topshiriq shartnomasi, komissiya shartnomasi);
3) shakliga ko‘ra:
a) og‘izaki shartnoma - mahalliy bozorlarda, do'konlarda sotuvchi 
va xaridor o‘rtasidagi oldi-sotdi og‘zaki kelishuvlar shaklida bo‘ladi;
b) yozma shartnoma - taraflar imzolaydigan huquqiy hujjat shaklida 
rasmiylashtiriladi;
4) shartnomaning bajarilishini nazorat qilish darajasiga qarab;
a)
oddiy shartnoma — shartnomaning bajarilishini shartnoma tarafla- 
rining o‘zlari nazorat qilib boradilar;
b) malakali shartnoma - shartnoma tuzilgan dan so‘ng tegishli davlat 
organida ro‘yxatdan o ‘tkaziladi va uning bajarilishi shartnoma taraflari- 
dan tashqari, uni ro‘yxatga olgan organ tomonidan ham nazorat qilinadi 
(davlat buyurtmasi bo‘yicha paxta va g‘alla yetkazib berish shartnoma­
lari tuman hokimligida ro‘yxatdan o‘tkaziladi);
5) amal qilish muddati bo‘yicha;
a) uzoq muddatli shartnoma - bir yil va undan ortiq muddatga tu­
zilgan shartnoma;
b) qisqa muddatli shartnoma - bir yildan oz muddatga tuzilgan 
shartnoma;
d) 
bir martalik shartnoma - bir marta bo‘lib o ‘tadigan operatsiyalar, 
harakatlar bo‘yicha tuziladigan shartnoma;
6) shartnoma predmetining oldi-berdi xarakteriga qarab;
a) pulli shartnoma - taraflardan biri o‘z majburiyatlarini bajargani 
uchun haq olishni nazarda tutadigan shartnoma;
b) pulsiz shartnoma - taraflardan biri ikkinchisiga biror narsa berib, 
evaziga hech narsa olmaydigan shartnoma (hadya, meros shartnomasi).
Shartnoma mazmuni shartlar tizimidan iborat bo‘lib, ana shu shartlar 
asosida shartnoma tuziladi. Shartnoma shartlari ikki guruhga - muhim 
va nomuhim shartlarga bo4linadi. Muhim shartlar muayyan shartno- 
madan kelib chiqadigan huquqiy munosabatlarning shakllanishiga va 
uning mohiyatiga ta’sir etadi. Ularga quyidagilar kiradi:
83

---

- shartnoma predmeti to‘g‘risidagi shartlar;
- qonun hujjatlarida muhim deb ko‘rsatilgan yoki mazkur tipdagi 
shartnoma uchun zarur bo‘lgan shartlar;
- tomonlardan birining arizasiga ko‘ra bitimga kelishish uchun foy- 
dalanilgan shartlar;
- shartnoma ishtirokchilari haqidagi m a’lumotlar;
- shartnoma qiymati va uning amal qilish muddati;
- shartnoma majburiyatlarini bajarish usullari va joyi;
- taraflarning huquqlari va majburiyatlari.
Shartnomaning yuridik kuchiga yoki munosabatlaming shakllanishi 
va mohiyatiga ta’sir etmaydigan shartlar nomuhim shartlar hisoblanadi 
va ularga shartnomaning kuchga kirish vaqti, taraflar o‘rtasidagi ke- 
lishmovchiliklarni hal qilish tartibi, shartnomani o‘zgartirish va bekor 
qilish tartibi, taraflarning manzillari, aloqa o ‘matish usullari, imzolari 
va boshqalar kiradi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida hamkorlar o ‘rtasidagi barcha amaliy 
munosabatlar qonunlar va shartnomalar bilan tartibga solib turi- 
ladi. Shuning uchun amaliyotda shartnomaga uning ishonchliligini 
ta’minlovchi bir qator talablar qo‘yiladi:
1) shartnomadagi qoidalar amaldagi qonunlar talablariga zid 
boim asligi kerak;
2) har bir tarafning manfaatlari yuridik jihatdan yaxshi himoyalan- 
gan, majburiyatlari esa ularning m as’uliyati bilan ta’minlangan bo‘lishi 
zarur;
3) shartnomada mujmal yoki ikki xil m a’noli ta ’riflar, ifodalar 
(“yuridik firt”) bo‘lmasligi va matni aniq, lo‘nda, tushunish uchun oson 
bo‘lishi kerak.
Yaxshi, puxta tuzilgan shartnoma taraflarning majburiyatlarini 
noto‘g ‘ri talqin etishni istisno qiladi va hamkorlardan biri shartnomani 
bajarishda noinsoflikka yo‘l qo‘ygan yoki uni beixtiyor buzib qo‘ygan 
taqdirda ham, ikkinchi tarafga zarar keltirishga imkon bermaydi. 
Shuning uchun ham xo‘jalik ishlarida shartnoma matnining mantiqiy 
tuzilishi va ifodasi katta ahamiyatga ega.
X o‘jalik shartnomasi taraflarining umumiy huquqlari va majburiyat­
lari qonunda ko‘rsatilgan. Ularning umumiy huquqlari quyidagilardan 
iborat:
84

---

- shartnomani tuzish, bajarish, o ‘zgartirish va bekor qilish munosa- 
bati bilan zarur bo'lgan m a’lumotnoma va boshqa hujjatlarni so‘rash va 
olish, mutaxassislar bilan maslahatlashish;
- davlat organlari va boshqa organlarga, mansabdor shaxslarga ilti- 
mosnomalar bilan murojaat etish hamda shikoyatlar berish va ulardan 
asoslangan yozma javoblar olish;
- boshqa tarafning iqtisodiy ahvoli, nufuzi va ishchanlik jihatlari 
xususidagi m a’lumotlarni to‘plash;
- taraflarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishning 
qonunda nazarda tutilgan vositalari va usullarini qo‘llash;
- qonunlar va shartnomada ko‘zda tutilgan boshqa huquqlar.
Shartnoma taraflarining umumiy majburiyatlari quyidagilar hisob­
lanadi:
- xo‘jalik shartnomasi to ‘g‘risidagi qonun hujjatlarining talablariga 
rioya etish;
- qonunlarda nazarda tutilgan hollarda shartnomalarning o'z vaqtida 
tuzilishini ta’minlash;
- tuzilgan xo‘jalik shartnomalari bo ‘yicha zimmalariga olgan maj- 
buriyatlarini o‘z vaqtida va belgilangan tartibda bajarish;
- qonunlar va shartnomada ko‘zda tutilgan boshqa majburiyatlar.
Shartnoma qoida tariqasida taraflardan birining oferta (shartnoma
tuzish haqida taklif) y o ilash i va ikkinchi taraf uni akseptlashi (taklifni 
qabul qilishi) yo‘li bilan tuziladi. Agar taraflar o‘rtasida shartnomaning 
barcha muhim shartlari bo‘yicha kelishuvga erishilsa, shartnoma tuzil­
gan deb hisoblanadi.
X o‘jalik shartnomasi taraflar imzolagan bitta hujjatni tuzish yo‘li bi­
lan, shuningdek, pochta, telegraf, teletayp, telefon, elektron aloqa yoki 
hujjat shartnomadagi tarafdan chiqqanligini aniqlash imkonini beradi- 
gan boshqa aloqa yordamida hujjatlar almashish yo‘li bilan tuzilishi 
mumkin.
Shartnomalar yuridik xizmat yoki jalb etilgan advokat tomonidan 
ekspertizadan o ‘tkazilishi lozim. Eng kam oylik ish haqi miqdorining 
ikki yuz baravaridan ortiq summadagi shartnomalar yuridik xizmat 
yoki jalb etilgan advokatning yozma xulosasini olgandan so‘nggina 
imzolanadi. Davlat ehtiyojlari uchun tovarlam i yetkazib berish, ish­
larni bajarish, xizmatlar ko‘rsatish shartnomalari tuzish va ularni baja­
rish ishlarini mahalliy davlat hokimiyati organlari muvofiqlashtirib va 
nazorat qilib boradilar.
85

---

Shartnomaning umumiy tarkibiy tuzilishi uning alohida qismlaridan 
iborat bo'lib, quyidagi strukturaga ega:
1) kirish qismi - shartnoma tartib raqami va nomi, imzolangan vaqti 
va joyi, shartnoma taraflari va ularning yuridik maqomi, uni imzolagan 
shaxslaming ism-sharifi va mansabi, shartnoma tuzishga asos bo‘lgan 
hujjat;
2) shartnoma predmeti - tovarlar, ishlar, xizmatlar, buyumlar, mul­
kiy huquqlar, pul, qimmatli qog‘ozlar, ixtiro, san’at namunalari, fan, 
adabiyot, san’at asarlari va aqliy faoliyatning boshqa natijalari, shax­
siy mulkiy huquqlar, boshqa moddiy va nomoddiy ne’matlar, ularning 
miqdori va sifat ko‘rsatkichlari, narxi va umumiy summasi;
3) taraflarning huquqlari va majburiyatlari - huquqlari va majburi- 
yatlarining hajmi va mazmuni amaldagi qonunlar asosida kelishib bel- 
gilanadi: taraflar qonunlarda ko'zda tutilmagan huquqlar va majburi- 
yatlami ham kiritishlari mumkin, lekin ular amaldagi qonunlarning 
umumiy m e’yori va mohiyatiga zid bo‘lmasliklari kerak;
4) o ‘zaro hisob-kitoblar tartibi - to‘lov shakllari, valuta turi, to io v
muddati, haq olish huquqi boshlanadigan payt, hisob-kitoblarni o ‘zaro 
taqqoslash tartibi;
5) qo‘shimcha shartlar - shartnomaning amal qilish muddati, maj- 
buriyatlar bajarilmagan taqdirda mas’uliyat belgilash va keltirilgan 
zararni qoplash hamda majburiyatlaming bajarilishini ta’minlovchi 
boshqa choralar (garov, kafillik, ishontirish xati, kafolat, qarzdoming 
mol-mulkini ushlab qolish, pul ushlab qolish va boshqalar);
6) boshqa shartlar - shartnomaning kuchga kirish vaqti, kelish- 
movchiliklami hal qilish tartibi, shartnomani o‘zgartirish va bekor 
qilish tartibi, shartnoma nusxasining soni, imzolar, muhr va boshqa 
m a’lumotlar.
Shartnoma munosabatlarining muhim bosqichi uning ijrosi hisobla­
nadi. Bu jarayon moddiy ijrodan, ya’ni o'zaro majburiyatlaming baja- 
rilishidan, ijroning hujjatlar asosida tasdiqlanishidan iborat. Shartnoma 
uning shartlariga hamda qonunlar talablariga muvofiq ravishda, bunday 
shartlar va talablar bo‘lmagan hollarda esa ish muomalasi odatlari, ish- 
bilarmonlik udumlariga muvofiq bajarilishi lozim. Shartnoma shartlari 
buzilganda uni buzgan tarafga ikkinchi taraf yozma talabnoma bildiri- 
shi mumkin. Talabnomada quyidagilar ko‘rsatilishi lozim:
86

---

- talabnoma bildirayotgan va bildirilayotgan xo‘jalik subyektlari­
ning nomlari;
- talabnoma bildirilayotgan sana va uning raqami;
- talabnoma bildirish uchun asos bo‘lgan holatlar;
- talabnomada bayon etilgan holatlami tasdiqlovchi dalillar;
- arz qiluvchining talablari;
- talabnoma summasi va uning hisob-kitobi;
- arz qiluvchining to ‘lov va pochta rekvizitlari;
- talabnomaga ilova qilinadigan hujjatlar ro‘yxati.
Talabnoma taqdim etgan taraf rad (qisman rad) javobi olganda yoki 
belgilangan muddatda javob olmaganda sudga da’vo arizasi bilan mu- 
rojaat qilishi mumkin. 0 ‘zbekiston Respublikasi qonunlariga muvo­
fiq (bu shartnomada ham aniqlashtirilgan holda aks ettirilishi zarur) 
shartnoma shartlari bajalarilmagan yoki lozim darajada bajarilmagan 
taqdirda shartnomani buzgan taraf ikkinchi tarafga:
1) majburiyatni bajarmagan har bir holati uchun belgilangan miq­
dorda jarim a to‘laydi;
2) jarimadan tashqari, shartnoma shartlarining buzilishi oqibatida 
yetkazilgan zararni, shu jumladan, boy berilgan foydani ham qoplashi 
kerak.
Shunday qilib, shartnomalami zarur darajada tuzish va bajarish har 
bir tadbirkor, xo‘jalik yurituvchi subyekt uchun muhim ahamiyat kasb 
etadi. Shuning uchun bu masalalar odatiy ishga aylanishi va kundalik 
hayotga kirishi lozim. Bunday talablar bozor iqtisodiyoti qonunlari va 
tamoyillaridan kelib chiqadi.