Maxsus ta’lim vazirligi a. A. Safoev

Yashirin asos – bu tayyorlama yoki maxsulotning xayoliy (tasavvur qilingan) yuzalari, o’qlari va nuqtalari ko’rinishda bo’ladi.
Ko’rinuvchi asos – bu tayyorlama va maxsulotning aniq yuzalari, belgilash chiziqlari va kesishuvchi chiziqlarining nuqtalari ko’rinishda bo’ladi .
Tayyorlamalarni asoslash, ularni moslama va dastgohlarda o’rnatish sxemalari, misol tariqasida, quyidagi 2.1- jadvalda keltirilgan.
Jadval 2.1

№	O’rnatish tasnifi yoki operatsiya mazmuni	Nazariy asoslash sxemasi	Asoslas hdagi umumiy cheklan adigan erkinlik darajala ri soni	Asoslash sxemasini konstruktiv amalga oshirish misoli	texnologik eskizlarda tavsiya etiladigan shartli ifodalash
1	2	3	4	5	6
1	Valni yetaklovchi patronli qo’zg’almas oldingi markazga va harakatchan lyunetli aylanuvchan orqa markazga o’rnatish		5
2	Valni uzun qulochli ikki va uchqulochli o’zi markazlanuvchi patronlarga yonboshga tiramasdan o’rnatish		4
3	Valni uch qulochli o’zimarkazlanuvchi patronga yonboshga tiragan holda mexanik siqish va qo’zg’almas lyunetli aylanuvchan markazga o’rnatish		5
4	Silliq valikli markazsiz jilvirlash		4
5	Diskni ikki yoki uch qulochli patronga yonbosh bo’yicha asoslagan holda o’rnatish		5
6	Qisqa vtulka-diskni ocxilib siquvchi (sangali) opravkada (a) yoki uch qulochli patronda (b) yonbosh bo’yicha asoslagan holda o’rnatish		5
7	Qisqa vtulka-diskni silliq silindrik opravkaga yonbosh bo’yicha asoslagan holda o’rnatish		5

8	Uzun vtulkani ocxilib siquvchi (sangali) opravkada yonboshga tiragan holda, aylanuvchi yuzalarni qat’iy konsentrasiyaviyligini ta’minlagan holda ishlov berish		5
9	Vtulkani gidroplastli siquvchi silindrik opravkaga riflyali yuzali yonboshga tiragan va aylanuvchan yuzalarni qat’iy konsentrasiyaviyligini ta’minlash uchun aylanuvchan markaz bilan qo’shimcha siqqan holda ishlov berish		5
10	Richag kallaklaridagi teshiklarni yo’nib kengaytirish uchun, ularni simmetriya o’qidagi holatini, teshiklar va A kallagi tashqi konturini konsentrasiyaviyligini va teshiklar o’qini kallaklar yonboshiga perpendikulyarligini ta’minlagan holda o’rnatish		6
11	Richag teshiklarini yo’nib kengaytirish uchun, ularni o’qlarini kallakni tashqi yuzalariga nisbatan simmetrik holati va kallaklar teshiklarini yonboshlarga perpendikulyarligini ta’minlagan holda o’rnatish		6
12	Richag teshiklarini yo’nib kengaytirish uchun, A teshikni kallak konturi bo’yicha konsentrasiyaviyligini, teshiklar o’qlarini kallakni tashqi yuzalariga nisbatan simmetrik holati va ularni kallaklar yonboshlariga perpendikulyarligini ta’minlagan holda o’rnatish		6

13	Teshigini yo’nib kengaytirish uchun tayyorlamani, a o’lchamni, o’q va tekislikni asosga nisbatan perpendikulyarligini va teshik o’qini tashqi konturini dumaloqlashtirish simmetriyasi tekisligida joylashuvini ta’minlagan holda o’rnatish		6
14	Diskda d teshikni, teshik o’qini disk yonboshiga perpendikulyarligini va uni markazdan G masofada pnevmatik siquvchi o’zimarkazlanuvchi gubkalarda mahkamlashni ta’minlagan holda parmalash		5
15	A tekislikka perpendikulyar to’rtta teshikni silindrik barmoqqa markazlash, uchta qo’zg’almas tayanchlar (yoki A tekislikka) tirash va sferik ishchi yuzalarga ega bo’lgan elektrik ikkitali siquvchi qo’llash bilan parmalash		5
16	Qattiq konik opravkadagi (ishqalanish opravkasi) uzun silindrik vtulkaga aylanuvchan yuzalarni konsentrasiyaviyligini to’liq ta’minlagan holda ishlov berish		5
17	Gaykali silindrik opravkadagi uzun vtulkaga, aylanuvchan yuzalar ekssentrisitetiga yo’l qo’ygan holda ishlov berish		5
18	Uzun teshikni protyajkalash		5

19	Qisqa teshikni protyajkalash		5
20	Magnit stolida A tekislikka, A va V tekisliklar o’rtasidagi parallellik va masofani ushlagan holda, ishlov berish		3
21	a va b o’lchamlarni ushlagan holda yuzani frezalash		5
22	Tashqi konturga ishlov berish uchun shatunni yonboshlar tekisliklariga va kallaklar teshiklari bo’yicha o’rnatish		6
23	Valni prizmaga o’rnatish		5

10. 
    Tayyorlamani moslamaga o’rnatish xatoligini tashkil etuvchilar.
    

Asoslash xatoligi. Tayyorlamani moslamaga o’rnatishda o’lcham asosi bilan texnologik asosning bir-biriga to’g’ri, mos kelmasligi natijasida asoslash xatoligi xosil bo’ladi.
Asoslash xatoligi deb tayyorlamaning o’lcham asosidan ishlov berish uchun o’rnatilgan kesuvchi asbobga qadar bo’lgan eng katta va eng kichik masofalarning ayirmasiga aytiladi.
Asoslash xatoligi qandaydir mujmal, noaniq son bo’lmay, u xar bir o’lcham uchun qo’llanilgan asoslash sxemasiga bog’liq ravishda aniqlanadi, ya`ni asoslash sxemasi o’zgarishi bilan o’lchamning asoslash xatoligi xam o’zgaradi.



2.18 – rasm. Detallni asoslash sxemasi
Moslamada bir partiyadagi tayyorlamalarni frezalashda A va E o’lchamlari uchun asoslash xatoligi nolga teng (_{a a}=0 va _{a e}=0), chunki bu o’lchamlar uchun o’lcham va texnologik asoslar bir-biriga to’g’ri keladi. B o’lchami uchun esa asoslash xatoligi C o’lchashmining joizligiga teng (_{a v} = TD_C), chunki bu xolda texnologik asos o’lcham asosiga to’g’ri kelmaydi. Partiyadagi tayyorlamalarning C o’lchamning o’zgarishi (joizlik maydonida) o’lcham asosining vaziyatini shu joizlik maydonida o’z garishiga olib keladi. (2.18-rasm)
2.19- rasmda tsilindrsimon tayyorlamani prizmaga o’rnatib ishlash sxemasi ko’rsatilgan. Ikkita aylana bilan partiyadagi tayyorlamalarning eng katta va eng kichik o’lchamlari berilgan.

2.19-rasm. Silindrsimon tayyorlamani prizmaga o’rnatish

Bunday o’rnatishda barcha o’lchamlar uchun o’lcham va texnologik asoslar bir-biriga to’g’ri kelmaydi, h₁ o’lchamini olishda asoslash xatoligini o’lcham asosidan (A<sup>`</sup> va A<sup>``</sup>) o’rnatilgan asbobga qadar bo’lgan masofadan (A<sup>```</sup>) topiladi.
<sub>ah1</sub> = OA` - OA``

C`K `
 
D ^ 1 ^

OA` = OC`+ C`A` =
_ + C`A` =
MAX _
  1^

Sin
2
^{2 } Sin ^
 2 

 
D ^ 1 ^

Shunga o’xshash:
OA`` ^{MIN } _  1^

^{2 } Sin ^
 2 

 

TD ^ 1 ^

Demak
^ ah1 ^



^{2 } Sin ^

 2

 1^







Bu yerda, TD – tayyorlama diametring joizligi
 - prizmaning burchagi.
Shu tariqa h₁ va h₂ o’lchamlarining xam asoslash xatoliklarini topish mumkin.

 
TD ^ 1 ^



;


TD 1

^ ah 2 ^



^{2 } Sin ^
 2
 1^



^ ah3 ^
2 Sin ^{ .}
2

Ma`lumotnomalarda xar xil shakldagi tayyorlamalarni asoslash sxemalari uchun asoslash xatoliklarini xisoblash formulalari berilgan.
Asoslash xatoligi o’lchamlarning aniqligiga va yuzalarning fazoda joyulashish aniqligiga ta`sir qilib, ularning shakl aniqligini o’zgartirmaydi. Asoslash xatoligini yo’q qilish uchun o’lcham va texnologik asoslarni bir-biriga

to’g’ri keltirish, texnologik asos bo’lib xizmat qiladigan yuzalar aniqligini oshirmoq kerak.