Maxsus ta’lim vazirligi a. A. Safoev

Maxkamlash xatoligi tayyorlamalarni moslamada maxkamlashda qisish kuchi ta`sirida ularning xolati o’zgarishi mumkin (surilishi, burilishi, ezilishi). Tayyorlama xolatining o’zgarishi esa shu moslamada tayyorlangan detallar o’lchamlarining o’z garishiga olib keladi.
Maxkamlash xatoligi (<sub>K</sub>) deb qisish ta`sirida o’lcham asosi bilan kesuvchi asbobiga qadar bo’lgan masofalarni tayyorlamaning siljishi xisobiga, o’zgarishiga aytiladi
Maxkamlash xatoligi qiymati moslama qisish mexanizmining tuzilishi va xolatiga, qisish kuchining yo’nalishiga; texnologik yuzalar holatiga bogliq bo’ladi. 2.20–rasmda ko’rsatilgan sxemada qisish kuchi (Q) ta`sirida A o’lchami uchun maxkamlash xatoligi nolga teng emas (<sub>q</sub>  0), vaxolanki E o’lchami uchun
<sub>K</sub> = 0, chunki E - ning o’lcham asosi kuch ta`sirida gorizontal yo’nalishda siljimaydi. O’lcham asos asosan, moslamaning deformatsiyalanishi ta`sirida kuch ta`sir qilgan tomonga siljiydi.

20. 
    – rasm. Tayyorlamani mahkamlash xatoligi
    

Tayyorlama – moslama tayanchi o’rtasidagi siljishni quyuidagicha ifodalash mumkin.
У = CQⁿ
Bu yerda, С – tayyorlama materiali, uning g’adir-budurligini xisobga oluvchi koeffitsiyent.
Q – qisish kuchi (tayanchga ta`sir etuvchi kuch) n – daraja ko’rsatkichi (birdan kichik).
Ishlov berish jarayonida qisish kuchi Q<sub>min</sub> dan Q<sub>max</sub> ga o’zgaradi, bu esa maxkamlash xatoligi ta`sirida partiyadagi detallarning o’lchamini o’zgarishiga (yeyilishiga) olib keladi.
Maxkamlash xatoligini xavo va suyuqlik yordamida qisuvchi moslamalar qo’llash, qisish kuchi yo’nalishini to’g’ri tanlash xisobiga kamayutirish mumkin. Qisish kuchi tayyorlamaning asos yuzasini moslamaning tayanchlariga bosib turishi kerak. Agar qisish noto’g’ri bo’lsa yoki tayyorlamada shakl va fazoviyu xatoliklar bo’lsa, unda tayyorlama qisish kuchi ta`sirida burilib yoki siljib ketishi mumkin. Bundayu maxkamlangan tayyorlama ishlov berish natijasida yuzalar paralyellmasligi yoki perpyendikulyarmasligi kelib chiqadi. Fazoviyu xatoligi bo’lgan tayyorlamani moslamaga o’rnatib kesish sxemasi 2.21–rasmda ko’rsatilgan. Qisish kuchi ta`siridan tayyorlama O nuqtasi atrofida buriladi va natijada asos yuzasi (1) ko’tarilib ishlov berilayotgan yuza pastki yuzaga nisbatan noparalell bo’lib qoladi.

20. 
    – rasm.
    

Moslama xatoligi. Tayyorlamani moslamaga O’rnatish va maxkamlashda moslamaning yeyilishi va yig’ish xatoliklari xisobiga tayyorlama kesuvchi asbobga nisbatan noto’g’ri turib qolishi mumkin, bu xatolik moslamani dastgox
stoliga noto’g’ri o’rnatilishi natijasida xosil bo’ladi, bularning ta`siridan kelib chiqqan xatolikni moslamaning xatoligi deyiladi va quyidagicha aniqlanadi
_М 

Moslama tayanchlarining noto’g’ri o’rnatilishidan (_T) kelib chiqadigan xatolik moslamaning o’lchamiga qarab _T = 0,01 – 0,05 mm – ni tashqil qiladi.

Moslama tayanchlarining yeyilishidan kelib chiqadigan xatolik (_YeYU) tayyorlamaning xolatini kesuvchi asbobga nisbatan o’z gartiradi. Tayanchlarning yeyilishi tayyorlamaning tuz ilishi va o’lchamlariga, tayyorlama materiali va asos yuzaning xolatiga bog’liq bo’ladi. Yeyilishdan kelib chiqadigan xatolik _Ye = 0,015 mm dan oshmayudi va uni kamayutirish uchun tayanchlarga termik ishlov beriladi.
Dastgox stoliga o’rnatish () xatoligi moslamani dastgox stolida siljishi yoki qiyshiq o’rnatilishi natijasida hosil bo’ladi. Moslamani o’rnatishda yo’naltiruvcxilar (shponka va T-shaklli o’yiq) ishlatish va birikmalar tirqishini to’g’ri tanlash yo’li bilan bu xatolikni _c = 0,01 mm gacha kamayutirish mumkin.

10.