Maxsus ta’lim vazirligi a. A. Safoev

Tayyorlamaning issiqlik deformatsiyalanishi. Detalning aniqligiga tayyorlamaning issiqlikdan deformatsiyalanishi xam ta`sir qiladi. Kesib ishlash vaqtida tayyorlamaga issiqlikning malum miqdori o’tadi.
Tokarlik dastgoxida ishlaganda issiqlikning 50  60 foizi qirindiga, 10  40 foiz issiqlik keskichga, 3  9 foiz issiqlik tayyorlamaga va 1 foiz chamasi issiqlik nurlanish yo’li bilan atrof muxitga tarqaladi. Parmalashda esa issiqlikning 28 foizi qirindi bilan ketadi, 14 foiz issiqlik parmaga o’tadi, 55 foiz issiqlik tayyorlamada qoladi va 3 foiz issiqlik atrof-muxitga tarqaladi.
Tayyorlamani o’rtacha qizish temperaturasini u olgan kesimidagi issiqlikni uni issiqlik sig’imiga nisbati orqali aniqlash mumkin, yani:
t  Q / CV
Agar tayyorlamaning o’rtacha isishi malum temperaturaga teng bo’lsa uning shu issiqlik ta`siridan uzayishi (deformatsiyalanishi) -  _t = Lt bo’ladi.
Bu yerda: T - tayyorlamaga o’tgan issiqlik, kkal;
S – tayyorlama materialining solishtirma issiqlik sigimi, kkal/kg*grad;  – tayyorlama materialning zichligi, kg/sm³ ; V - tayyorlamaning xajmi, sm³;  - tayyorlama materialning issiqlikdan kengayuish koeffitsiyenti.
Tayyorlamani bir tekis qizishida o’lcham xatoliklari kelib chiqadi, uni
mahalliy, ba’zi joylarini qizishi cho’kishni olib keladi va shakl xatoligi kelib chiqadi.
Ishlov beriladigan tayyorlama qizishi kesish tartiblariga bog’liqdir, masalan, tokarli ishlov berishda kesish tezligi va surushini oshishi temperaturani kamaytiradi, kesish chuqurligi ortishida temperatura ham ortadi.
Katta o’lchamlik tayyorlamalarni kesib ishlashda issiqlik deformatsiyasi juda oz bo’ladi. Detal ko’ndalang kesimining kichiklashishi va uzunligining oshishi issiqlik ta`siridan hosil bo’ladigan xatolikni ko’payuishiga olib keladi. Ayuniqsa aniqlikka teshikka ishlov berishda issiqlik deformatsiyasining ta`siri katta bo’ladi.
Asbobni issiqlik deformasiyalanishi. Kesib ishlash jarayonida kesish doirasida katta issiqlik xosil bo’ladi va u ba`zan 900 <sup>0</sup>C – ga yetadi. Issiqlik ta`siridan keskich o’z ayadi va natijada ko’proq qirindi olinib detal o’lchami kichiklashadi. Keskich temperaturasi avval tez ko’tariladi, vaqt o’tishi bilan temperaturani ko’tarilish sur`ati sekinlashadi va ma`lum vaqtdan so’ng o’zgarmas bo’lib qoladi. Keskichning vaqt o’tishi bilan issiqlik ta`siridan uzayishi () 2.9 – rasmda ko’rsatilgan.

2.9-rasm. Keskichning issiqlik deformatsiyalanishi

Tokarlik kesgichini uzayishiga uni dastgoh keskich ushlagichidan chiqib turish kattaligi ta’sir qiladi, masalan uni 40 dan 25 mm gacha kamaytirishda kesgich uzayishi 28 dan 18 mkm gacha kamayadi.
Kesish jarayonida keskich 30-50 mkm-ga qadar uzayishi mumkin. Issiqlik va uning ta`siridan uzayish kesish tezligining, surish va kesish chuqurligining
ko’payuishi bilan ortib boradi. Keskichning uzayishi  = L (t<sub>0</sub> – t<sub>B</sub>) bo’lsa, uning ta`siridan kelib chiqadigan xatolik (_t).
_t = 2
bu yerda, t₀ – oxirgi temperatura
t_B – boshlang’ich temperatura L – keskichning uzunligi.

Kesuvchi asbobning issiqlik ta`siridan uzayishi natijasida detallarda o’lcham va katta o’lchamdagi detallarda shakl xatoliklari hosil bo’ladi.

Shunday qilib, issiqlikning dastgox- tayyorlama- kesuvchi asbobi texnologik birligiga ta`siridan, avvaldan sozlangan dastgoxlarda ishlaganda, o’lcham xatoliklari xosil bo’lar ekan va tayyorlama o’lchamining kattalashishi bilan bu xatolik ko’payar ekan.

6.