Maxsus son [2]. 022 O‘zbekiston qishloq va suv xo‘jaligi

Бўзсув ва Жўнариқ каналлари суви билан суғориладиган ўтлоқи ва бўз-ўтлоқи тупроқларга таъсирини ўзгариши
Ке
см
а рақами рақам
Сувли сўрим таркибидаги тузлар миқдорининг ўзгариши, %
Сувли сўрим таркибидаги тузларни қуруқ қолдиқ 
йиғиндисидан, %
Қа
тлам 
чуқур
лиги, см
Ca(HCO
3
)
2
CaSO
4
MgSO
4
MgCl
2
NaCl
Na
2
SO
4
Ca(HCO
3
)
2
CaSO
4
MgSO
4
MgCl
2
NaCl
Na
2
SO
4
т/га туз қ/қ
қуруқ 
қолдиқ,%
1
0-33
0.0170
0.0205
0.0448
0.0332
0.0198
0.0387 9.77 11.78 25.75 19.06 11.38 22.24 7.75 0.174
2
33-57
0.0174
0.0137
0.0312
0.0247
0.0513
0.0931 7.53 5.92 13.51 10.09 22.21 40.30 7.48 0.231
3
57-70
0.0366
0.0302
0.0270
0.0218
0.1317
0.2388 8.58 7.20 6.44 5.20 31.41 56.95 8.53 0.486
4
70-105
0.0362
0.0304
0.0533
0.0421
0.0946
0.1717 8.46 7.10 12.45 9.84 22.10 40.12 20.22 0.428
5
0-32
0.0265
0.036
0.0632
0.0499
0.1392
0.1692 5.49 7.45 13.08 10.33 28.82 35.03 20.84 0.483
6
32-46
0.0182
0.0115
0.0666
0.0543
0.0059
0.0007 11.45 7.23 43.14 14.15 3.71 0.44 3.00 0.159
7
46-84
0.0182
0.0115
0.0684
0.0543
0.0059
0.0007 11.44 7.23 43.02 34.15 3.71 0.44 8.16 0.159
8
84-115
0.0189
0.0158
0.1070
0.0843
0.0074
0.0090 7.78 6.53 44.03 34.69 3.05 3.70 10.13 0.242
1-расм.Ўтлоқи ва ўтлоқи-бўз суғориладиган тупроқ 
профилида кальций бирикмаларининг ўртача 
миқдорий тақсимланиши, %. 
2-расм. Ўтлоқи ва ўтлоқи-бўз суғориладиган тупроқ 
профилида магний бирикмаларининг ўртача миқдорий 
тақсимланиши, %.

---

Maxsus son [2]. 2022
89
O‘ZBEKISTON QISHLOQ VA SUV XO‘JALIGI
тўпланганлигини кўриш мумкин. Бунинг асосий сабаблари-
ни сувда тузларнинг асосий хоссалари ва уларнинг тупроқ 
ва ўсимликларга таъсири жадвалда ўз ифодасини топиши 
муқаррар деб ўйлаймиз.
Сувли сўрим таркибидаги тузларнинг қуруқ қолдиқ 
йиғиндисидан фоиз ҳисобидаги маълумотлар 1-жадвал-
да келтирилган бўлиб, биринчи кесма ўтлоқи тупроқнинг 
ҳайдалма катламида NaCI ва Na
2
SO
4 
дан ташқари Ca(HCO
3
)
2
, 
CaSO
4
,MgSO
4,
MgCI
2 
тузлар устунлик қилади. Аксинча, иккин-
чи кесма бўз-ўтлоқи тупроқда эса ҳайдалмаости қатламдан 
бошлаб, MgSO
4, 
MgCI
2 
тузлари қуруқ қолдиқ таркибида устун-
лик қилади. NaCI ва Na
2
SO
4 
тузлари фақатгина ҳайдалма 
қатламда максимум миқдорда ювилмай тўпланиб қолган деб 
қараш жоиздир.
Тадқиқот олиб борилаётган Бўзсув ва Жўнариқ каналлари 
суви билан суғориладиган тупроқлардаги тузларнинг тонна/ 
гектар ҳисобида ўзгаришини кўрадиган бўлсак, ҳар бир тур-
даги тузлар миқдори тонна ҳисобида ҳар иккала тупроқлар 
турлари бир-биридан кескин фарқ қилмоқда.
Ўтлоқи тупроқларнинг ҳайдалма қатламида
, 
MgCI
2
, Na
2
SO
4 
тузларнинг гектарига тонна ҳисобида пастки қатламларда 
максимал тўпланиши аниқланди. Бўз-ўтлоқи суғориладиган 
Жўнариқ канали суви билан суғориладиган тупроқларнинг 
ҳайдалма қатламида тузлар миқдори пастки қатламларга 
нисбатан кўпроқ тўпланганлиги аниқланди. Шунингдек, пастки 
қатламларга қараб, нотекис трансформацияланганлигини 
2-жадвал маълумотларидан кўриш мумкин. Айниқса, NaCI-
6,01, Na
2
SO
4
-7,31 тонна гектарига ташкил қилишидан кузатиш 
мумкинки, яъни бу тупроқларни суғориш сувининг меъёрдан 
кам миқдорда берилганлигидандир.
Хулоса. 
Бўзсув ва Жўнариқ каналлари суви билан 
суғориладиган ўтлоқи ва ўтлоқи-бўз тупроқларнинг ҳайдалма 
ва ҳайдалмаости қатламларда карбонатлар 
(СО
3 
2-
) 
2,85-
4,65% да тебраниб туриши, ундан кейинги қатламларда 
эса ортганлиги, карбонатларнинг CaCO
3 
шаклида 21,70% и 
тўпланганлиги аниқланган.