|
Мирзохид БОТИРОВ,
доцент, қ.х.ф.ф.д.(PhD)
Шоҳруҳ АКРАМОВ,
таянч докторант,
Фарғона политехника институти.
1-жадвал.
Тажриба тизими (2020-2022 йиллар)
Вар.
Тупроққа ишлов бериш
Такрорий
экинлар
(2020-2022)
Асосий
экин
(2021-2022)
Усули
Муддати Чуқур-
лиги, см
1
Асосий ҳайдаш
Ёзда
32-35
-
ғўза
2
Асосий ҳайдаш,
пушта олиш
Ёзда
32-35
-
-“-
3
Асосий ҳайдаш
Кузда
32-35
-
-“-
4
Асосий ҳайдаш,
пушта олиш
Кузда
32-35
-
-“-
5
Ағдармай ҳайдаш
Ёзда
20-25
-
-“-
6
Ағдармай ҳайдаш
Ёзда
20-25
Маккажўхори
-“-
7
Ағдармай ҳайдаш
Ёзда
20-25
Мош
-“-
8
Ағдармай ҳайдаш
Ёзда
20-25
Соя
-“-
9
Чизеллаш
Ёзда
15-18
-
-“-
10
Чизеллаш
Ёзда
15-18
Макка-жўхори
-“-
11
Чизеллаш
Ёзда
15-18
Мош
-“-
12
Чизеллаш
Ёзда
15-18
Соя
-“-
2-жадвал.
Тажриба даласи тупроғининг дастлабки ҳажм оғирлиги
ва ғоваклик хусусиятлари (тупроққа ишлов бериш
олдидан)
Тупроқ
қатлами,
см
2020 йил (1-дала)
2021 йил (2-дала)
Ҳажм
оғирлиги,
г/см
3
Ғоваклик,
%
Ҳажм
оғирлиги,
г/см
3
Ғоваклик,
%
0-10
1.37
49.3
1.36
49.6
10-20
1.39
48.5
1.37
48.9
20-30
1.41
47.8
1.37
49.3
30-40
1.43
47.0
1.40
48.2
40-50
1.45
46.3
1.41
47.8
50-60
1.44
46.7
1.40
48.2
60-70
1.46
45.9
1.43
47.0
70-80
1.45
46.3
1.45
46.3
80-90
1.50
44.5
1.49
44.8
90-100
1.55
42.6
1.53
43.3
0-50
1.41
47.8
1.38
48.9
0-70
1.42
47.4
1.39
48.5
0-100
1.44
46.7
1.42
47.4
3-жадвал.
Тажриба даласи тупроғи дастлабки сув ўтказувчанлик
хусусияти, м
3
/га (Тупроққа ишлов бериш олдидан)
Тажриба
йиллари
Кузатув соатлари
Жами
6 соатда
1-соат 2-соат 3-соат 4-соат 5-соат 6-соат
2020
202.7
90.8
77.6
56.9
49.0
32.0
509.0
2021
186.5
83.3
71.6
65.4
53.1
39.6
499.5
Ўртача
193.0
88.7
76.9
62.0
49.6
32.7
503.9
АДАБИЁТЛАР
1. Борскова К.Ю. Влиние сложения пахотного слоя почвы на выделение СО2. Агротехника хлопчатника и культур
хлопкового комплекса. Труды СоюзНИХИ, вып. 39, Ташкент-1978, стр. 20-25.
2. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. –М.: Агропромиздат-1985. С. 248-255.
3. Методы агрофизических исследований. – Ташкент. Мехнат. 1973. 17 с.
4. Мухаммеджанов М.В. Суғориладиган ерлар унумдорлигини тубдан ошириш бўйича деҳқончиликнинг янги систе-
маси. Тошкент, ФАН. 1986. 225 б.
5. Хасанова Ф.М., Қорабоев И.Т. Такрорий экилган маккажўхорининг тупроқ агрофизик хоссаларига таъсири.
Деҳқончилик тизимида зироатлардан мўл ҳосил олиш технологиялари. Тошкент, 2010 йил, 248-250 бетлар.
Maxsus son [2]. 2022
87
O‘ZBEKISTON QISHLOQ VA SUV XO‘JALIGI
УЎТ: 631.417.2:631.837
БЎЗСУВ ВА ЖЎНАРИҚ КАНАЛИ СУВЛАРИ БИЛАН
СУҒОРИЛАДИГАН ЎТЛОҚИ ВА БЎЗ-ЎТЛОҚИ
ТУПРОҚЛАРДА КАРБОНАТ ВА ТУЗЛАРНИНГ ТАРҚАЛИШИ
Annotatsiya.
В статье представлены результаты распределения карбонатов в луговых и лугово-серозёмных
почвах, орошаемых водами каналов Бузсув и Жунарик Ташкентской области. Установлено, что в луговых почвах
пахотных и подпахотных слоях карбонаты (СО
3
2-
) колеблица 2,85–4,65%.
Annotation:
The article presents the results of the distribution of carbonates in meadow and meadow-serozem soils
irrigated with the waters of the Buzsuv and Zhunarik canals of the Tashkent region. It has been established that in the meadow
soils of the arable and subarable layers, carbonates (СО
3
2-
) of the chamomile are 2.85–4.65%.
Ўзбекистон Республикасининг айрим вилоятларида
тозаланган оқова ва коллектор-дренаж сувлари қишлоқ
хўжалик экинларини суғоришда ишлатиб келинмоқда. Шу
борада Тошкент вилояти Янгийўл туманида суғориладиган
ўтлоқи тупроқлар тарқалган. Бўзсув оқова суви билан ўтлоқи
тупроқларга, Жўнариқ канали суви билан суғориладиган
ўтлоқи-бўз тупроқларга таъсирини ўрганиш юзасидан
тозаланаган Бўзсув канали суви билан суғориладиган
ўтлоқи тупроққа битта кесма, Жўнариқ канали суви билан
суғориладиган ўтлоқи-бўз тупроққа битта кесма қўйилди. Ана
шу турли даражада минераллашган сувлар билан қишлоқ
хўжалик экинларни суғоришда тупроқда рўй берадиган
ҳолатларни ўрганиш мавзунинг долзарблигини белгилайди.
Тозаланган оқова ва коллектор-дренаж сувлари ишлати-
либ келинаётган суғориладиган тупроқларга қандай сальбий
оқибатларни келтириб чиқаришга бўлган таъсири етарлича
ўрганилмаган.
Ўзбекистонда Тупроқшунослик ва агрокимё илмий-тадқиқот
институти олимлари Т.Н.Глухова, Г.А.Королёвалар (1979) Сир-
дарё вилояти ҳудудида суғориладиган тупроқларга коллектор-
дренаж суви ва уни тупроққа таъсири бўйича илмий изланишлар
олиб борган, Г.А.Королёва (1981) Мирзачўл сувларида Бор (В)
элементи миқдорини аниқлаган. А.Ахатов, С.Буриев, А.А.Ахатов
(2020) томонларидан суғориладиган ўтлоқи тупроқларида
кальций шакли ва уларнинг резерв турлари бўйича тарқалиши
ўрганилган. Шўртобланган гидроморф ўтлоқи тупроқларда
кальций элементининг сувли сўлимдаги, гипс ва карбонатлар
таркибидаги шакллари аниқланган (А.Ахатов 2017). Шунингдек,
Россиянинг Воронеж Ўрмонтехника Давлат Университети бир
гурух олимлари Л.В.Брындина, О.В.Баклановалар томонидан
ёғин оқова сувларининг органик ўғит сифатида тупроқ унум-
дорлигига таъсири ўрганилган.
Ёғин оқова суви лойқасининг физик-кимёвий таркибида
62,5% гача бўлган органик модда борлиги, умумий оқсил
таркибидаги эркин аминокислоталар миқдори 70% ни ташкил
этиши, оғир металлар: Zn 7,9 ,Cu -3,8 марта йўл қўйиладиган
меъёрдан кам эканлиги аниқланган. Хулоса қилиб айтганда,
ёғин оқова сувларининг тупроқ унумдорлигига ижобий таъсир
этганлигини аниқлашган.
Ҳозирги даврнинг долзарб муаммоларидан бири қишлоқ
хўжалик экинларини сув танқислиги даврида тозаланган
оқова ва коллектор-дренаж суви билан суғориш, тупроқ-
экологик-мелиоратив ҳолатига, унинг хосса ва хусусиятла-
рига салбий таъсир кўрсатишининг олдини олиш, атроф-
муҳит муҳофазасига зарар етказмаслик энг асосий муаммо
ҳисобланади. Сальбий оқибатларни келтириб чиқаришга йўл
қўймаслик учун тозалаш иншоотларидан чиқаётган сувларни
сифатини изчиллик билан тез-тез баҳолаш, сўнгра қишлоқ
хўжалик экинларини суғоришда ишлатишни тавсия қилинади.
Бўзсув ва Жўнариқ каналлари сувининг суғориладиган
майдон тупроқларига турли даражада минераллашган сув-
лар билан суғориш таъсирида гумус ва карбонатларнинг
тарқалишини таҳлил қиламиз.
Мавзунинг мақсади: Қишлоқ хўжалик экинларини тоза-
ланган оқова сув Бўзсув ҳамда Жўнариқ каналлари сувлари
билан суғориладиган ўтлоқи ва ўтлоқи-бўз тупроқлар тар-
кибига ва унинг кимёвий хосса-хусусиятларига, тупроқнинг
экологик-мелиоратив ҳолатини яхшилашга ҳамда атроф-
муҳитни муҳофаза қилиш юзасидан минераллашган сувларни
таъсирини ўрганиш.
Тадқиқот жойи: Бўзсув тозаланган оқова суви ҳамда
Жўнариқ каналларининг сувлари билан суғорилаётган ўтлоқи
ва ўтлоқи-бўз тупроқлар тадқиқот объекти бўлиб ҳисобланди.
Тадқиқот услублари:
Тадқиқотлар давомида генетик
қатламлар бўйича олинган тупроқ намуналарининг лабо-
ратория таҳлили ЎзПИТИнинг “Методы агрохимических,
агрофизических и микробиологических исследований в
поливных хлопковых районах” (1963), Е.А.Аринушкинанинг
“Руководство по химическому анализу почв” (1970) ҳамда
Тупроқшунослик ва агрокимё илмий-тадқиқот институтида
умумқабул қилинган услублар бўйича амалга оширилди.
Тадқиқот натижалари ва уларнинг муҳокамаси.
Тошкент
вилояти Янгийўл туманидаги Бўзсув ва Жўнариқ каналлари
сувидан суғориладиган ўтлоқи ва ўтлоқи-бўз тупроқларига
қўйилган тупроқ профилидаги гумус ва карбонатлар хамда
тузлар таркибини ўзгариши экспериментал натижалар асо-
сида таҳлил килинди.
Бўз сув канали суви билан суғориладиган тупроқ
қатламларида кальций ва магний бирикмаларининг
тарқалиши 6-расмда кўрсатилган. Ўтлоқи тупроқларда каль-
ций катиони 4,62% кальций оксиди-6,47% ва кальций карбонат
миқдори 11,53% ни ташкил қилади. Ўтлоқи-бўз тупроқларда бу
кўрсаткичлар сезиларли даражада камроқ тарқалган. Ўтлоқи
тупроқларнинг сизот суви сатҳи чукурлиги 1 метр атрофида
тебраниб туради. Шунинг учун ўтлоқи тупроқларда сизот
сувидан тузларнинг капилляр найчалар орқали тупроқ юқори
қатламларга кўтарилганлиги туфайли унинг миқдори ортиб
борган ҳамда суғориладиган суғориш суви билан келтирилган
деб қараш мумкин. Ўтлоқи-бўз суғориладиган тупроқда каль-
ций шакллари, ўтлоқи тупроқларига нисбатан камроқ ҳолда
тарқалган. Чунки ўтлоқи-бўз тупроқ ярим гидроморф тупроқ
намланиш режимига, яьни сизот суви сатҳи 3-5 м чуқурлик
атрофида бўлганлиги сабабли, кальций карбонатлар ўтлоқи-
бўз тупроқнинг юқори қатламларига кўтарилмаган бўлиши
мумкин деб айтиш жоиздир. Иккала тупроқ турларида СаСО
3
устунлик қилади. Лекин шундай бўлса-да, боғланмай қолган
кальций катиони миқдори СаСl
2
ва СаSO
4
ҳолида бирикиб
қолган деб қараш лозим.
Do'stlaringiz bilan baham: |
