Maxsus son [2]. 022 O‘zbekiston qishloq va suv xo‘jaligi

Maxsus son [2]. 2022
88
O‘ZBEKISTON QISHLOQ VA SUV XO‘JALIGI
Ўтлоқи ва ўтлоқи-бўз суғориладиган тупроқлар кес-
маси бўйлаб, магний ва магний бирикмалари турлича 
тақсимланган. Ўтлоқи тупроқ кесма қатламларида магний 
катиони 0,215%, СаО-0,356%, МgCO
3
-0,743, шунингдек, 
ўтлоқи-бўз тупроқда Mg-0,287%, MgO-0,476%, MgCO
3
-0,995% 
тебраниб туриши аникланган. Келтирилган диаграммага 
қарайдиган бўлсак, ўтлоқи тупроқ қатламларида тарқалган 
магний ва магний бирикмалари ўтлоқи-бўз тупроқдаги маг-
ний ва магний бирикмалари сезиларли даражада камроқ. 
Ўтлоқи тупроқдаги магний ва унинг бирикмалари сизот су-
вига ювилиб тушганлигини кузатиш мумкин. Ҳақиқатдан ҳам 
сизот суви таҳлил натижаларига кура сизот суви таркибида 
кальций ва магний миқдори анчагина кўпайганлигини куза-
тиш мумкин. Ҳар иккала тупроқ турларида боғланмай қолган 
магний катиони миқдори ўтлоқи тупроқда 0,215 %, ўтлоқи-бўз 
тупроқда 0,287% магний боғланмай қолган. Боғланмай қолган 
Mg, MgCl
2
, MgSO
4
ҳолида боғланган бўлиши эҳтимолдан 
ҳоли эмас деб ҳисоблаймиз. Демак, ўтлоқи суғориладиган 
тупроқда кальций ва унинг бирикмалари маълум даражада 
тўпланганлигини магний бирикмалари эса сезиларли даража-
да камроқ тўпланган. Ўтлоқи-бўз тупроқларда эса бунинг акси 
содир бўлганлиги аниқланди. Оқибатда, тупроқ қатламларида 
CaCO
3
ва MgCO
3
бирикмаларнинг бундан ҳам ортиб бори-
ши натижасида тупроқ қатламларида шўхларни (доломит 
минерали CaMg(CO
3
)
2
) пайдо бўлишига олиб келади. Бу эса 
тупроқ сув-физик хоссаларининг ёмонлашувига олиб келади 
деб фараз қилинади.
Бўзсув ва Жўнариқ каналлари суви билан суғориладиган 
ўтлоқи ва бўз-ўтлоқи тупроқларнинг сувли сўрим таркибидаги 
тузлар миқдорининг ўзгариши.
Бўзсув канали суви билан суғориладиган ўтлоқи 
тупроқларнинг сувли сўрим таркибидаги тузларнинг 
тақсимланиши жадвал маълумотларида келтирилган. Уму-
мий тузлар таркибида Ca(HCO
3
)
2 
тупроқ генетик қатламлари 
бўйича 0,0174 дан 0,0366%гача атрофида тебраниб туради. 
Тупроқнинг ҳайдалма қатламида Ca(HCO
3
)
2 
миқдори 0,0236 
% бўлиб, ҳайдалмаости қатламида бир оз камайган 0,0174 
% ни ташкил қилади. Кейинги пастки қатламларда 57-70см, 
70-105 см. ли қатламларда сезиларли даражада ортиб бори-
шини жадвал маълумотларидан кўриш мумкин. MgSO
4
, MgCI
2 
тузлари тупроқнинг ҳайдалма қатламидан пастки генетик 
қатламларда камроқ тўпланган бўлиб, 70-105 см. ли қатламда 
максимал миқдорда йиғилган, бу тузларнинг сувда эрувчан-
лиги яхши бўлганлиги учун ювилиб тўпланган деб ҳисоблаш 
мумкин. NaCI ва NaSO
4 
тузларни биргаликда аралашган ҳолда 
уларнинг эрувчанлиги ортиб бориши сабабли ювилиб пастки 
57-70 смли қатламда тўпланишига сабаб бўлади.
Жўнариқ канали суви билан суғориладиган бўз-ўтлоқи 
тупроқ генетик қатламларида тузларнинг тўпланиши, Бўзсув 
канали суви билан суғориладиган ўтлоқи тупроқлардаги 
тузларнинг тақсимланишида сезиларли фарқлари борлиги 
1-жадвал маълумотларидан кўриниб турибди.
Тадқиқот олиб борилган бўз-ўтлоқи тупроқларнинг 
ҳайдалма қатламида Ca(HCO
3
)
2 
-0,0265%, CaSO
4
-0,0360% 
миқдорда бўлиб, бундан кейинги қатламларда кескин ка-
майиб, деярли бир хил миқдорда тарқалганлигини жадвал 
маълумотларидан кўриш мумкин. Шунингдек, MgSO
4, 
MgCI
2
ва NaCI, Na
2
SO
4 
ларни сувда яхши эриганлиги сабабли 
ҳайдалма қатламдан пастки қатламларга ювилиб тушганлиги 
ҳамда кесманинг 115 см. ли қатламида максимал миқдорда 
1-жадвал.