Maxsus pedagogika

Savol  va  topshiriqlar
1.  Oligofrenopedagogikaning umumpedagogik va maxsus vazifalari  nimalardan 
iborat?
2.  Oligofrenopedagogika  fanining  mavzu  bahsi  nim adan  iborat?
3.  Oligofrenopedagogikaning  asosiy  metodologik  asoslarini  ko'rsating.
4.  Oligofrenopedagogika qaysi  ilmiy  fanlar bilan  yaqin  aloqada  va bu  aloqalar 
nim alarda nam oyon  bo‘ladi?
1.5.  Aqli  zaif bolalar  —  o ‘rganish,  tarbiya  va  ta’lim  manbai
Oligofrenopedagogika fanining mavzu bahsi,  aqli  zaif bolalar ta ’lim- 
tarbiyasi,  ulardagi  nuqsonni  tuzatish  defektologiya  fanining  alohida 
e’tibor  berib  kelgan  sohasidir.  Aqli  zaiflikning  yengil  darajalarida  bu 
nuqson  tashqaridan  qaraganda  uncha  ko‘zga  tashlanmaydi  (1,2,3,4,5- 
rasmlar).  Bunday  bolalardagi  odatdagi  nuqsonni  tengqurlaridan  ajratib 
olish  ham,  ko‘p  hollarda,  qiyinchilik  tug'diradi.  Ba’zi  hollarda  tegishli 
ta ’lim-tarbiya  amalga  oshirilmasa,  bunday  bolalar  pedagogik  qarovsiz 
bolalar safiga  kirib qoladilar.  Ko‘p  hollarda  yengil  darajadagi  aqli  zaiflik 
hollari  ilk  yoshlarda  aniqlab  olinmasligi  natijasida  rivojlanishi  orqada
14

---

1-rasm.  Debil  darajasidagi  aqli  zaif o‘g‘il  bola.
qolgan,  sustlashgan bolalarga aralashtirib yuboriladi.  N uqsonli bolalarni 
diagnostika qilish ishlaridagi xatoliklar b a’zi hollarda ko‘ngilsiz natijalarga 
olib  kelishi  mumkin.  Masalan,  ommaviy  maktabga  tushib  qolgan  aqli 
z a if  b o la  n u q so n siz  te n g q u rla ri  sin g ari  u lar  b ilan   b irg a  o ‘quv 
m ateriallarin i  o ‘zlashtira  olm aydi.  0 ‘z  vaqtida  m alakali  yordam  
olm agandan  keyin  borgan  sari  bunday  bolalarning  bilim  saviyalari 
pasayib,  surunkali  o ‘zlashtirmovchilar  qatoriga  kirib  qoladilar.  Xuddi 
shu  tarzda  aqli  zaiflar  qatoriga  no to ‘g‘ri  qo‘shib  qo‘yilgan  nuqsonsiz 
bola  sun’iy  ravishda  o ‘z  rivojlanishida  orqada  qola  boshlaydi.  Chunki 
nuqsonli  bolalar  ta ’limi  materiallari  unga  yengillik  qiladi,  u  o ‘z  ong- 
bilim  doirasiga  mos  bilim  olmasligi  natijasida  uning  aqliy  rivojlanishi 
sekinlashadi.  Yordamchi  maktab  dasturi  materiallari  elementar,  sodda 
m azm unda  tuzilganligi  uchun  nuqsonsiz  bolalarning  bilishga  bo‘lgan
15

---

talablarini  qondira  olmaydi.  Bolaning  aqliy  rivojlanishigina  emas,  balki 
um um iy  rivojlanishi  ham   orqada  qoladi.  Ayniqsa,  shaxsiy  sifatlari 
n o to ‘g ‘ri  shakllana  boshlaydi.  Bulardan  tashqari,  bunday  bolalam ing 
ota-onalariga  ham   og‘ir  ruhiy  t a ’sir  yetkaziladi.  Bunday  noxush, 
ko‘ngilsiz  holatlar  aqli  zaiflikning  m ohiyatini  tushunib  yetm aslik 
natijasida  sodir  bo‘ladi.  Shuning  uchun  oligofrenopedagogikada  aqli 
zaiflik masalasi alohida o ‘rganishni talab etadigan mavzulardan biridir. 
Aqli zaiflik deganda  m e’yoriy ruhiy rivojlanishdan chetlashib,  haqiqiy, 
aynan  aqliy  nuqsonlikka olib  keluvchi holat tushuniladi.  Bunday  holat 
«aqli  zaiflik»  nomi bilan atala boshlandi.  Bu yerda «aqli qoloqlik» bilan 
«aqli zaiflik» tushunchasi orasida hech qanday farq yo‘q. Ammo keyingi 
yillarda «aqli qoloqlik» tushunchasiga e ’tibor kuchaymoqda.  Qandaydir 
ilmiy  asoslar  yetarli  b o im asa-d a,  turli  m anbalarda  b a ’zan  bir-birini
2-rasm.  Debil  darajasidagi  aqli  zaif o ‘g‘il  bola. 
16

---

t o ‘ld iru v ch i  fik rlar  u c h rab   tu ra d i.  «Aqli  zaif»  yoki  «aqli  kam» 
tushunchalarida aqlning yetarli emasligi  qayd etiladi.  «Aqli qoloq»likda 
esa  aqlning  yetarli  em asligini  e ’tir o f   etish   b ilan   birga,  aqlning 
rivojlanish im koniyatlarini inkor etmaydi.  C hunki sekinlashish,  orqada 
qolish  deganda  rivojlanish  to ‘xtagan  degan  m a’no  kelib  chiqmaydi.
So‘nggi  yillarda  aqli  zaiflik  mohiyatini  tushuntirishda  m a’lum  ruhiy 
kasalliklar  emas,  balki  qobiliyatlarining  rivojlanmasligi  asosida  kelib 
chiqadigan xulqning buzilishidir, deb ko‘rsatish odat tusiga kirib qolmoqda. 
Shular  asosida  noto‘g‘ri  holda  «aqliy  qoloqlik»  tushunchasi  kengaytirilib, 
unga  pedagogik  qarovsiz  bolalar,  ruhiy  rivojlanishi  sustlashgan  bolalar, 
huquq-tartib  normalarini  buzuvchi  bolalar  ham  kiritilmoqda.
Aqli zaiflikning m ohiyatini nuqsonning moddiy asosi bilan bog'lab, 
bunga  bosh  miyaning  organik  buzilishini  k o ‘rsatadilar.  Boshqacha
2-33
. . .  
f e y   Ь л Ь м Я К П Я К !.

---

4-rasm.  Debil  darajasidagi  aqli  zaif qiz  bola.
aytganda, aqli zaiflikning moddiy asosi sifatida kasallangan bosh  miya e’tirof 
etiladi.  Bu kasallik natijasida bolaning bilish faoliyatlari keng ma’noda buzilib, 
aqliy rivojlanish tezligi, samaradorligi pasayadi. Bosh miya kasalliklari sababini 
kelib  chiqishiga  ko‘ra  ichki  (endogen)  va  tashqi  (ekzogen)  sabablarga 
bo‘lishimiz  mumkin.  Aqli  zaiflikni  keltirib  chiqamvchi  sabablar turli  ilmiy, 
uslubiy, psixologopedagogik va tibbiy adabiyotlarda turlicha bayon etiladi.  Bu 
sabablami qisqacha quyidagi tarzda ifodalashimiz  mumkin:
a) homila davrida turli salbiy ta’sir etuvchi infeksiya, intoksikatsiya va jarohatlar,
b)  tug‘ilish  vaqtidagi jarohat  va  asfiksiya;
d),chaqaloqning ilk yoshida salbiy ta’sir etuvchi  yuqumli  intoksikatsiya, 
ovqatlanishning buzilishi va boshqalar;
e)  turli  irsiy  yo‘l  bilan  avloddan  avlodga  o ‘tadigan  gen,  xromosoma 
kasalliklari.