Maxsulotlarini

XO'JALIGIDAGI AHAMYATI
1.1 Pomidor kelib chiqishiva tarixi
Pomidor (Solanum lycopersicum) – ituzumdoshlar oilasi vakili bo’lib, 2- 3 metrgacha o’sa oladigan bir yillik, tropik iqlimlarda esa ko’p yillik o’simlikdir.
Pomidor poyasiva barglarinituzilishiga qarab 3 xilgabo’linadi:
^{Shtambli – poyasi yo’g’on, kam shoxlanuvchan, hatto mevalari bilan ham tik}
turuvchi.
^{Shtambsiz- poyasi ingichka, kuchli shoxlanuvchan, mevasi og’irligi ta’sirida}
yotib qoladigan.
Kartoshkasimon- yirik bargli.
Shuningdek pomidor poyasi determinant (asosiypoya vayon shoxlarimo’tadil o’sib, to’pgul hosil qilish bilan tugaydi) vaindeterminant (asosiy poyakuchlio’sishi bilan farqlanadi, yon shoxlari olib turilganda 2-3 metrgacha o’sishi mumkin) turlarga bo’linadi. Determinant pomidor navlari ochiq dalaga ekilsa, indeterminant navlar asosan issiqxonalarda yetishtiriladi. Guliningurug’chisi ko’pchilik navlarda changchilardan iborat konusning ichida joylashadi, bu esa pomidorning 95% hollarda o’zidan changlanuvchi bo’lishini taqozo etadi. Ba’zan chetdan hasharotlar yoki shamol yordamida ham changlanishi mumkin. Pomidor yorug’sevar o’simlik. Mevasiningog’irligi 50 gr dan 1000 gr gacha bo’lib, shakli yumaloq, yumaloq-yassi,
noksimon, olxo’risimon bo’lishimumkin.
Kelib chiqishi
Pomidorning aslvatani Meksika bo’lib, keyinchalik Peru, Chili va Ekvadorda yetishtira boshlagan. Ispanlar Amerikada mustamlakalar o’rnata boshlagandan so’nggina butun dunyoda tarqala boshladi. Pomidor Yevropaga yevropalik savdogarlar tomonidan dastlab, Ispaniya, Portugaliya, keyinchalik Italiya, Fransiya va boshqa mamlakatlarga ham olib kelingan. Dastlab u xonadonlarda, hovlilarda xushmanzara gul sifatida tuvaklarda o’stirib, parvarish qilishgan. O’rta Osiyoga esa ilk bor XIX asrda o’z davrining yirik ishbilarmoni Afzalxo’jaboy,
Muhammadsiddiqboy va Saidazimboylar tomonidan Rossiyadan olib kelingan. .
Ilmiy terminologiyada tomat nomi ishlatilsa-da, O’zbekistonda o’simligi ham, mevasi ham pomidor yoki xalq orasida “pamildori” deb yuritiladi XVI asrda Yevropa mamlakatlarida mazasini tatib ko’rib, ilk ijobiy bahoni bergan italyalik biolog olimlar, bu ajoyib mevaga “pomidor” – “oltin olma” nomini berishgan. Aynan italyaliklar pomidorni qalampir, piyoz, sarimsoq bilan yeyishni udum qilish
bilan birgaturlitaomlarga qo’shimcha sifatida iste’mol qilishniyo’lga qo’yishgan.
Pomidor hozirgi kunda inson oziq- ovqatlari ichida o’ziga xos o’ringa ega bo’lib, har bir stolda pomidor yoki uning mahsulotlarini ko’rishimiz mumkin. Pomidor dastlab kashf qilingan paytda uni zaharli sabzavot deb bilishgan va uni iste’mol qilishdan qo’rqishgan. Bilamizki, pomidor ituzumdoshlar oilasi vakili bo’lib, bu oilada juda ko’p zaharli o’simlik turlari borligi uchun pomidorni ham
turdoshlarikabizaharli deb bilishgan.
Pomidorning kelib chiqishihaqidagi qiziqarli faktlar
Pomidor haqida ko’p mif va afsonalar bor bo’lib, pomidor zaharli haqidagi mish-mishlar 1820-yildan boshlangan va o’shandapomidor zaharli degan xulosaga
kelishgan.
^{Eng taniqliafsonalarhaqidahatto 1949- yilda ko’rsatuvhamtayyorlashgan. Bu}
ko’rsatuvdapomidorning foydali yoki zaharli ekanligi to’g’risida bahslashishgan.
^{Amerikalik polkovnik Robert Gibbon Jonson pomidorni zaharli emasligini}
isbotlamoqchi bo’ladiva
1820- yilning 26 – sentabrida Nyu-Jersidagi “Salema” deb nomlangan sud binosi oldida bir savat pomidorni yeyishga va’da beradi. Buni ko’rish uchun 2000 gayaqinodam kelgan. Palkovnik bir savatpomidorni yeb bo’lgach, unga hech narsa qilmaganini ko’rgan odamlar hayratda “yoqa tishlab qolishadi”, chunki odamlar “baxtsiz” polkovnik yebo’ladidegan o’y bilan kelishgandi . Polkovnik pomidorning zaharliemasliginivashirin ta’mli ekanligini isbotlagandan so’nggina, ba’ziodamlar
pomidorni ekib, o’stirishni boshlashgan.
^{Hattoki, XVIII asrda Daniyada pomidor inson xotirasini susaytiradi deb}
ishonishganligi to’g’risidagima’lumotba’zimanbaalarda yozib qoldirilgan.
Rossiyadagi afsonalarning birida, aholining nazarida pomidor quturish va boshqa kasalliklarnikeltirib chiqarishadi deb o’ylashgan. Ma’lum vaqtlardan so’ng
esaularpomidordan ajoyib ovqat tayyorlanishini bilishgan.
Angliyalik taniqli vrach, botanik, London botanika bog’i rahbari J. Jerard pomidor mevalari va barglari zaharli deb o’ylagan va uning iste’molini Angliyada ta’qiqlagan, lekinJ. Jerard bilardikimaynio’shavaqtda Italiyava Portugaliyaaholisi pomidorni yeyishgayaroqli deb bilishgan. Shuninguchun, Jerard pomidorning aniq zaharli yoki zaharli emasligini bilish maqsadida, yeyishni taqiqlagan bo’lsada o’z botanika bog’ida pomidor yetishtirib, uning ustida ilmiy izlanishlar olib borgan. Aholi olimlarning fikriga shu qadar kuchli ishonishganki, ularni bergan ma’lumotlari tufayli pomidorni 2 asr davomida iste’mol qilmay, iste’molini XVIII
asrgakelibgina boshlagan.
Hattoki, Amerika urushida komandir bo’lgan J. Vashingtonni ham uning oshpazi pomidor bilan zaharlamoqchi bo’ladi, ammo bu ish bermagach oshpaz
qochishga qaror qilgan, lekin uni payqabtutib dorga osishgan.
Yana bir afsonaga ko’ra Fransiya qiroli Lyudovik, Bastiliyada saqlanayotgan bir mahbusnibiroy pomidor bilan boqishni buyuradi. Qirolo’ylaydiki u hamzaharli o’simlikkao’xshab insonnio’ldiradi deb,afsuski mahbus 4 haftadavomidapomidor iste’mol qilsa hamki tirik qolgan, yangi uzilgan pomidorlarni yegan mahbus o’lmagan, aksincha sog’lig’i yaxshilangan. Bunday o’zgarishdan so’ng qirol
hayratga tushadiva uni avfetadi.
1.2 Pomidorning kimyoviy va ozuqaviy tarkibi
Olimlarning ilmiy tekshirishlariga ko’ra pomidor tarkibida 95 % suv, miya faoliyatini yaxshilovchi – yod, fosfor, qon tomirlari devorini mustahkamlovchi, insult, infarktning oldini oluvchi- PP, immunitetni ko’taruvchi, kasallik oldini oluvchi – C vitamin, yurakka madad beruvchi – kaliy, suyak to’qimalarini mustahkamlovchi-kalsiy, ishtaxani ochuvchi – B6 vitaminlari bor. Shuningdek, bu ajoyib meva tarkibida organik kislotalar, limon kislotasi, temir tuzlari, mikroelementlardan-Ti, Cr, Sr, Mobor bo’lib, ularsemizlarniozdirish, jigar, buyrak kasalliklarini davolovchi va kayfiyatni ko’tarish xususiyatlarga ega. Pomidor shuncha ham foydali bo’lish bilan zararlitomonlari ham bor ekan. Bod kasali bilan
og’riganlarga pomidortavsiya qilinmaydi.
Pomidorni iste’mol qilish o’t pufagida tosh paydo bo’lish hollarida, artritda, podagrada va buyrakda tosh paydo bo’lishi kabi kasalliklarda zararlidir, chunki uning tarkibida organik kislotalar bo’lgani sababli bunday holatda zarar yetkazishi,
buyrakdagi toshlarnikattalashishiga ham sabab bo’lishimumkin.