Mavzy №11. Tushunchalarni shakllantiruvchi mantiqiy usullar Reja

II.
Tushunchaning tilda ifodalanishi tuzilishi
: nom va termin. Tushuncha 
– bu predmetlarning zaruriy, muhim 
belgilarini aks ettiruvchi tafakkur shaklidir. Mantiqda predmet 
tafakkur predmeti
sifatida nazarda tutiladi. Unga 
buyumlar (kitob, qalam), buyumlarning xossalari (issiq, sovuq), buyumlar munosabati (yaqin, uzoq), jarayonlar 
(o’qimoq, yozmoq) kiradi. Fikr predmetida nafaqat real mavjud bo’lgan buyumlar, balki xossa va munosabat hamda 
inson 
ongidagi 
g’oya, 
nazariya 
kabilar 
ham 
tushuniladi. 

---

Predmet belgilari
deb, predmetlarni bir-biridan farq qiluvchi hamda ularning bir-biriga o’xshashligini ifoda 
qiluvchi tomonlar, munosabatlar va xususiyatlarga aytiladi. Har bir predmet olamdagi boshqa predmetlar bilan 
aloqada bo’lganligi uchun o’zining ko’pgina belgilariga ega bo’ladi. Bu belgilar: 1) 
yakka va umumiy
, 2) 
muhim va 
nomuhim
, 3) 
zaruriy va tasodifiy
, 4) 
ijobiy va salbiy
ga bo’linadi. Belgining faqat bir predmetga xos bo’lganlari 
yakka, bir qancha predmetlarga xos bo’lganlari umumiy belgilar hisoblanadi. Masalan: Xitoyning dunyoda aholisi 
soniga ko’ra eng katta davlat ekanligi yakka belgi, Osiyoda joylashgan davlat ekanligi umumiy belgi 
hisoblanadi.Tushunchada predmet o’zining muhim belgilari orqali fikr qilinadi, nomuhim belgilar predmetda mavjud 
bo’ladi, lekin uning mohiyatini ochib bermaydi. Masalan: o’simliklarning bir yillik yoki ko’p yillik ekanligi muhim 
belgi, kim tomonidan ekilganligi nomuhim belgi hisoblanadi. Ba'zi hollarda muhim belgilar nomuhimga, nomuhim 
belgilar esa muhimga aylanadi.Zaruriy belgilar predmetning mavjudligi bilan uzviy bog’liqdir va uning yo’qolishidan 
predmet ham mavjud bo’lmaydi. Tasodifiy belgilarning yo’qolishidan predmet o’z mohiyatini yo’qotmaydi. 
Avtomobilning rangi tasodifiy belgi, uning dvigatelining mavjudligi zaruriy belgi. Ma'lum xossalarning mavjud va 
mavjud emasligiga qarab belgilar ijobiy va salbiy belgilarga bo’linadi. Masalan: talabalarni qobiliyatli(ijobiy) va 
qobiliyatsizlarga (salbiy) ajratish mumkin.Tushuncha tafakkur shakli bo’lganligi uchun yuqorida aytilganidek sezgi, 
idrok va tasavvurdan farqli o’laroq unda predmetning yaqqol obrazi emas, balki abstrakt obrazi aks etadi. Tushuncha 
predmetlarning muhim belgilarini in'ikos qilishi, mohiyatini aks ettirishi bilan hissiy bilish shakllariga ko’ra borliqni 
chuqurroq, to’laroq ifodalaydi. Tushuncha inson miyasida to’g’ridan-to’g’ri aks etmasdan, ma'lum bir mantiqiy 
usullardan foydalanish orqali hosil bo’ladi. Bu usullarga