Mavzy №11. Tushunchalarni shakllantiruvchi mantiqiy usullar Reja

taqqoslash, analiz, sintez, abstraktsiyalash, 
umumlashtirish
kiradi:a) 
taqqoslash 
yordamida predmetlarni boshqalari bilan o’zaro solishtirilib, ularning o’xshash 
va umumiy belgilari hamda boshqalaridan ajratib turuvchi yakka belgilari aniqlanadi;b) 
analiz
yordamida predmetni 
fikran tashkil qiluvchi muhim belgilar alohida ajratilib, har qaysisi o’rganiladi. 
Sintez
analizga teskari jarayon bo’lib, 
unda fikran ajratilgan predmetning belgilari birlashtirilib, bir butun holga ketiriladi. Sintez yordamida predmet haqida 
yaxlit fikr hosil qilinadi; c) abstraktsiyalash yordamida predmetning umumiy va yakka belgilaridan uning mohiyatini 
tashkil etuvchi muhim tomonlarlariga o’tiladi hamda nomuhimlaridan chetlashiladi; d) umumlashtirishda 
predmetlarning ayrim umumiy o’xshash, muhim xususiyatlariga ko’ra bitta umumiy tushunchaga birlashtiriladi va 
shu yordamida umumiy belgiga ega predmetlarning sinfi haqida fikr yuritiladi. Tushunchalar so’z va so’z birikmalari 
orqali ifodalanadi. Masalan: “kitob”, “kompyuter”, “Navoiy shahri”, “Birlashgan millatlar tashkiloti” va hakozo. 
Tushuncha va so’zning aloqadorligi tafakkur bilan tilning bog’liqligidan kelib chiqadi. Tushuncha va so’z aynan bir 
xil bo’lmasdan bir tushuncha turli xil tillarda turlicha ifodalanadi yoki ba'zi so’zlar (bog’lovchilar) tushunchalarni 
ifodalamaydi. Turli fan sohalarga oid tushunchalarni tushunchalarni mazmunini aniq ifodalash uchun maxsus 
terminlardan foydalaniladi. 
III
.
 Tushunchalar bilan bajariladigan mantiqiy amallar
.
 
Talaba tushuncha mohiyaiga etibor 
qaratadi. 
Tushunchalarni umumlashtirish va chegaralash. Tushunchalarni umumlashtirish va chegaralash 
tushunchalar ustida olib boriladigan mantiqiy amallardan biridir. Ular tushunchaning mazmuni va hajmi o’rtasidagi 
teskari miqdoriy nisbat qonuniga muvofiq holda amalga oshadi. Tushunchani umumlashtirish hajmi tor tushunchadan 
hajmi keng tushunchaga (tur tushunchadan jins tushunchaga) o’tishdan iborat mantiqiy amal bo’lib, bunda tor 
hajmdagi tushunchalar keng hajmdagi tushunchalarga bo’ysunish munosabatida bo’lishi lozim. 
Tushunchani umumlashtirish amali Eyler doirasi bilan qo’yidagicha ifodalanadi. 
D Sazan 
S Baliq 
V hayvon 
ATirikmavjudot 
Tushunchani chegaralash hajmi keng tushunchadan hajmi tor 
tushunchaga (jins tushunchadan tur tushunchaga) fikran o’tishdan iborat. Bunda berilgan tushuncha jins tushuncha 
deb qabulqilinib, undan hajmi keng tur tushunchaga o’tiladi. Tushunchani chegaralash amalining sxemasi 
qo’yidagicha: 
D Tirik mavjudot 

---

S hayvon 
V Baliq 
ASazan