Mavzu:“Oilaviy biznesni rivojlantirishda mehnatni tashkil etish ”



Download 0,55 Mb.
Pdf ko'rish
bet6/19
Sana06.01.2022
Hajmi0,55 Mb.
#322935
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   19
Bog'liq
oilaviy biznesni rivojlantirishda mehnatni tashkil etish

 

 

 

1.2. Oilaviy biznes rivojlanishida mehnatning xarakteri va uni 

samaradorligini baholash usullari 

 

 

O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan islohotlar ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor 



iqtisodiyotini  qurish  va  rivojlantirish  bilan  bog‘liq  bo‘lib,  u  iqtisodiy  va  ijtimoiy 

jarayonlarni, shu jumladan, mehnat sohasidagi jarayonlarni ham o‘rganishni taqazo 

etadi. 

 

  Bozor  iqtisodiyotining  eng  muhim  kategoriyalari  bo‘lgan,  mulkchilik 



shakllarining xilma-xilligi asosida amalga oshiriladigan erkin tadbirkorlik, tovar va 

xizmatlar,  talab  hamda  taklifni  o‘zaro  bog‘liqligi,  resurslar  cheklangan  sharoitda 

tovar  va  xizmatlar  qiymatini  aniqlashdagi  o‘ta  foydalilik,  mehnat  narxi  va 

boshqalar ma’muriy-buyruqbozlik tizimi zamonlaridagi mehnat iqtisodiyotiga asos 

qilib olingan nazariy qoidalarni qayta idrok etishni taqazo etmoqda

12



 

Mehnat  faoliyati  jarayonlarida  odamlar  o‘rtasidagi  mehnat  munosabatlari 

tufayli  yuzaga  keladigan  iqtisodiy  munosabatlarni  tashkil  etishning  zamonaviy 

nazariyasini  makro  va  mikrodarajada  tadqiq  etish  bir  tomondan  respublikamizda 

mulkchilik munosabatlarining rivojlanishi   bo‘lsa, ikkinchi tomondan, fan-texnika 

taraqqiyotining  mehnat  samaradorligini  oshirishdagi  va  odamlarning  yashash 

sharoitini yaxshilaydigan barcha vositalarni rivojlanib borayotganligidir. 

 

 Har  bir  jamiyatning  ijtimoiy-iqtisodiy  asosini  yaratuvchi  kuch  bu  –    



mehnatdir.  

 

Mehnat – insonning muayyan ehtiyojlarini qondira oladigan va o‘ziga kerak 



bo‘ladigan  moddiy  yoki  ma’naviy  ne’matlar  (buyumlar,  tovar  xizmat,  fan, 

madaniyat, san’at asarlari va hokazolar) ni ishlab chiqish bo‘yicha ongli, maqsadli 

va  legitm  (taqiqlanmagan)  faoliyatdir

13

.  Shu  tufayli  mehnatning  harakterini 



o‘rganish hamisha dolzarb bo‘lib kelgan. 

 

 Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  mehnatni  harakterini  tadqiq  qilish  faqatgina 



nazariy  jihatdan  emas,  amaliy  jihatdan  ham  katta  ahamiyat  kasb  etadi.  Har  bir 

sohada ish bilan band bo‘lgan xodimlar mehnatining harakterini o‘rganmasdan shu 

sohaning  iqtisodiyot  sohalari  va  tarmoqlarida  tutgan  o‘rnini,  davlatimizning  ichki 

yalpi  mahsulotiga  va  yalpi  milliy  mahsulotiga  qo‘shgan  hissasini  aniqlash 

murakkab.  Qaysiki,  bu  ko‘rsatkichlar  shu  davlatning  qudratini,  aholining  ijtimoiy 

                                                 

12

 

Abduraxmonov.Q.X. Mehnat iqtisodiyoti (nazariya va amaliyot), darslik, T.: “Mehnat”, 2009-B. 6.



 

13

 O‘sha yerda. -B.45. 




 

13 


ahvolini,  iqtisodiy  o‘sish  darajasini,  boshqa  davlatlar  o‘rtasida  tutgan  o‘rnini 

ifodalovchi ko‘rsatkichlardir. 

 

 Masalaning  muhimligi  shu  muammolarning  bir  qancha  nazariy  jihatlarini 



hozirgi  davr  nuqtai-nazaridan  o‘rganish  va  talqin  qilishni  talab  qiladi.  Bular 

jumlasiga,  ko‘p  mulkchilik  sharoitida  Oilaviy  biznes  sohasidagi  mehnatning 

harakterini  (uning  unumli  yoki  unumsizligini),  uning  qaysi  sohaga  mansubligini 

(ishlab  chiqarish  yoki  noishlab  chiqarish),  mahsulot  natijasini  qanday  baholashni 

(mehnat unumdorligi, mehnat sig‘imi, mehnat samaradorligi, ish haqi jamg‘armasi 

darajasi, mehnat haqining mehnat naiijalaridagi hissasi) aniqlash kabi muammolar 

kiradi.  Bu  muammolarning  hal  qilinishi  iqtisodiyotni  erkinlashtirish  sharoitida 

mamlakatimiz ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega. Chunki, 

bular  mavjud  mehnat  salohiyatining  qancha  qismini  shu  sohada  jalb  qilish 

zarurligini,  ulardan  samarali  foydalanish  yo‘nalishlarini,  turli  xil  mulkchilikka 

asoslangan  mazkur  sohaning  jamiyatni  iqtisodiy  va  ijtimoiy  salohiyatiga  qanday 

hissa qo‘shayotganligini aniqlashda nazariy asos bo‘lib hisoblanadi. 

 

Bozor 


munosabatlari 

sharoitida 

iqtisodiy 

nisbatlar 

holati 

bozor 


konyunkturasini  ifodalaydi.  Ko‘p  ukladli  iqtisodiyotning  shakllanib  borishi  erkin 

tadbirkorlikning  rivojlanishi  uchun  zamin  yaratadi.  Raqobatchilik  esa  har  bir 

xo‘jalik yurituvchi sub’ektning faoliyati samaradorligi oshishini talab etadi. 

 

Mehnatning  harakteri  xuddi  shu  jarayonlarga  bog‘liq  ravishda  davlatning 



ustqurmaviy  elementlariga  muvofiq  holda  shakllanadi.  Bunda  davlatning 

ustqurmaviy  elementlari  sifatida  mehnat  sohasidagi  siyosat,  huquqiy  va  normativ 

tizim tushuniladi. 

 

Bizning fikrimizcha, unumli va unumsiz mehnat to‘g‘risidagi tushunchalarga 



munosabat  bildirib,  nazariy  tahlillarga  tayangan  holda,  mehnat  unumsiz  bo‘la 

olmaydi  degan  xulosaga  keldik.  Har  qanday  mehnat  odamlarning  ehtiyojini 

qondirish,  odamlarning  ehtiyojlarini  qondiradigan  ne’matlarni,  foydali  narsalarni 

ishlab chiqarishdir. U unumli, moddiy va nomoddiy bo‘lishi mumkin, lekin bunda 

ular ne’mat bo‘lmasdan qolmaydi. 

 

  Unumli mehnatga mehnatkash nuqtai nazaridan ham yondashish lozim. Agar 



mehnatkash  sarf  qilgan  mehnati  evaziga  oladigan  mehnat  haqi  bilan  o‘zining  va 

oilasining yashashini ta’min qilsa, ish kuchini takror ishlab chiqara olsa, bu mehnat 

ish  kuchi,  mehnatkash  uchun  unumlidar.  Mehnatkash  u  moddiy  ne’mat  ishlab 

chiqarayaptimi,  yo  chiqarmayaptimi  yoki  xizmat  sohasi  bilan  bandmi,  uni 

qiziqtirmaydi.  Uni  qiziqtirgan  narsa  o‘z  mehnati  uchun  (unumli  yoki  unimsizmi 

qatiy nazar) oladigan mehnat haqidir. 

 

  Xulosa  qilib  shuni  ta’kidlash  lozimki,  umuman  mehnatning  harakterini 



tadqiq  qilishda  bozor  iqtisodiyoti  sharoitida,  unga  asosan  mulk  egasi,  sohibkor 

nuqtai nazaridan yondashish lozim. Ammo har qanday sohibkor o‘zi yashab turgan 




 

14 


davlatning  ichida,  shu  jamiyatning  a’zosi  hisoblanadi.  Shu  nuqtai  nazardan  uning 

mehnatiga  faqat  o‘zining  iqtisodiy  manfaatidan  kelib  chiqmasdan,  balki  jamiyat 

manfaatini  ham  hisobga  olish  lozim.  Jamiyatning  a’zosi  sifatida  har  bir 

mehnatkashning  ham  o‘z  manfaati  bor.  Shu  tufayli  mehnatning  harakteri  tadqiq 

qilinganda  uning  manfaati  ham  chetda  qolib  ketmasligi  lozim.  Demak  bozor 

iqtisodiyoti  sharoitida  mehnatning  natijasini  baholashda  sotsiolizmdagidek  faqat 

jamiyat  nuqtai  nazaridan  qaralmasdan,  balki  mulk  egasi,  sohibkor,  jamiyat  va 

mehnatkash  manfaatlarining  mushtarakligini  ta’minlash  nuqtai  nazaridan  qarsh 

lozim. 

 

  Mehnatning  harakteri  mehnat  qanday  namoyon  bo‘lishini,  uning  jihatlari, 



belgilari,  alohida  xossalari  va  xususiyatlari  qandayligini  ko‘rsatadi.  U  xodimning 

ishlab  chiqarish  vositalari  bilan  birlashishiga  bog‘liq  bo‘lib,  mehnatning  ijtimoiy 

tabiyatini  belgilaydi.  Bozor  iqtisodiyoti  amal  qilayotgan  bugungi  kunda  ishlab 

chiqarish  munosabatlari  takomillashayotgani,  boshqaruv  iqtisodiy  usullarining 

amal  qilish  sohasi  kegayib  borayotgani,  samaradorlik  va  sifatiga,  xodimlarning 

haqiqiy  moddiy  va  ma’naviy  manfaatdorligiga,  ularning  chinakkam  xo‘jayinlarga 

aylanishiga  yo‘naltiruvchi  xo‘jalik  yuritishning  yangi  shakllari  yaratilayotgani 

tufayli mehnat tabiatida o‘zgarishlar ro‘y bermoqda. Ayni paytning o‘zida mazkur 

mehnat  mazmuni  va  funksiyalaridagi  chuqur  ijtimoiy-iqtisodiy  tafovutlar,  bir 

qolibdagi,  zerikarli,  malakasiz,  og‘ir  qo‘l  mehnati  mavjudligi,  uning  zararli 

sharoitlari  hali  uzoq  vaqt  davomida  mehnatkashlar  ancha  qismining  ijodiy 

qobiliyatlari namoyon bo‘lishiga to‘sqinlik qiladi, shaxsning uyg‘un rivojlanishiga, 

mehnatga ongli va ijodiy munosabatni tarbiyalashga xalaqit beradi. 

Oila xo‘jaligining funksiyalari ko‘p qirralidir. Chunki u jamiyatning hamma asosiy 

jixatlari  faoliyatini  o‘z  ichiga  oladi.  Oila  funksiyalari  sistemasini  quyidagi  uch 

bosqichda ko‘rib chiqish maqsadga muvofiqdir

14

:  


      Birinchi  bosqichda,  oilaning  moddiy  bazasi  yuzaga  keltiriladi,  ya’ni  oila 

byudjetining yaratilishi, uning foydalanilishi va uy xo‘jaligining yuritilishi.  

      Ikkinchi  bosqichda,  oilada  farzand  tug‘ilishi  va  uning  tarbiyasi  amalga 

oshiriladi  hamda  rekresiyali  funksiya  bajariladi.  Har  holda  “inson  kapitali”  ni 

ishlab chiqarish uchun: moddiy zahiralar, tovar va xizmatlar bo‘lishi shart. 

      Uchinchi  bosqichda,  realizatsiya  masalalari  yechiladi,  ya’ni  bozor 

xo‘jaligida  oila  a’zolarining  aloxida  yakka  holatda  qatnashuvi:  oilaviy  biznesni 

uyushtirish,  uy  xo‘jaligini  yuritish,  daromadlarni  yuzaga  keltirish  va  ularning 

taqsimotini amalga oshirish ta’minlanadi. Shu bilan birga oila xo‘jaligining “inson 

kapitali”

15

 ni qaror toptirishdagi vazifalari ham muhim ahamiyat kasb etadi. 



                                                 

 

14



 Karimova D.  Domoxozyastv O'zbekistana. //Ekonomicheskiy vestnik O'zbekistana. 7/1999 y. 17-22-B. 

15

 “Ekonomicheskaya teoriya” (uchebnik), Toshkent, “Sharq”, 1999. – bet 




 

15 


      Bizning  fikrimizcha,  oila  xo‘jaligi  farovonligi  muammosi  ko‘p  jixatdan 

funksional  tahlilni  talab  etadi,  shu  jihatdan  oila  xo‘jaligi  funksiyalarini,  uning 

farovonligini ta’minlovchi omillar sifatida qaralishi maqsadga muvofiqdir. 

      Iqtisodiy  islohotlarning  ustuvor  yo‘nalishlaridan  kelib  chiqadigan  bo‘lsak, 

oila xo‘jaligi funksiyalari quyidagi ijtimoiy-iqtisodiy tadbirlardan tarkib topmoqda: 

 



yosh avlodni tarbiyalash va ishchi kuchini takror ishlab chiqarish; 

 



oilaning iste’mol talabini qondirish; 

 



oilaviy tadbirkorlik faoliyatini yuritish; 

 



oila jamg‘armasi hisobidan investitsion imkoniyatlarni vujudga keltirish, 

mulkiy daromadlardan samarali foydalanish; 

 

davlat  bilan  «ichki»  iqtisodiy  aloqalar  (soliqlarni  to‘lash,  transfert 



to‘lovlardan foydalanish), chet davlatlar bilan iqtisodiy aloqalar, xususan, turli xil 

pul o‘tkazmalar va mehnat shartnomalari tuzish va boshqalar. 

      Bulardan shunday xulosa qilish mumkinki, oila xo‘jaligi funksiyalari o‘zaro 

bir-biri bilan bog‘liq bo‘lib, ularning hammasi ham ma’lum darajada daromadlarni 

va harajatlarni ko‘zda tutadi. 

      Bozor munosabatlari sharoitida oila xo‘jaliklarining xayotiy faoliyati nuqtai 

nazaridan  ko‘rinishi,  oilalarning  yangi  imkoniyatlari  va  ehtiyojlari,  rivojlanish 

shart-sharoitini  vujudga  keltirish  va  uning  iqtisodiy  funksiyasini  amalga  oshirish, 

ijtimoiy-iqtisodiy  salohiyatini  ko‘tarish,  ijtimoiy  himoyani  ta’min  etish  va  sifatli 

turmush  tarzini  ta’minlash  bilan  vujudga  keladi.  Zamonaviy  oila  va  unga 

asoslangan  oilaviy  tadbirkorlik  shaxsning  ijtimoiy,  iqtisodiy  va  boshqa 

ehtiyojlarini  shu  jumladan,  oilaning  o‘zini  va  jamiyatni  ham  bir  butunlikda 

qondirishni amalga oshiradi.  

 


Download 0,55 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   19




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2025
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish