Mavzu:“Oilaviy biznesni rivojlantirishda mehnatni tashkil etish ”

I-BOB. OILAVIY BIZNESNI RIVOJLANTIRISHDA MEHNATNI 

TASHKIL ETISHNING NAZARIY ASOSLARI 

1.1. Oilaviy biznes rivojlanishining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati, mazmuni va 

nazariy asoslari 

 

Oilaviy  biznesning  ijtimoiy-iqtisodiy  mazmunini  ochish,  mohiyatini  to‘liq 

tushunish uchun oila, uy xo‘jaligi, oila xo‘jaligi kabi tushunchalarning mazmunini 

tadqiq qilishni taqqozo qiladi. 

Oila  –  jamiyatning,  ijtimoiy–iqtisodiy  hayotning  boshlang‘ich  bo‘g‘ini  va 

iqtisodiy munosabatlarning asosiy sub’ekti sifatida, bozor munosabatlari sharoitida 

o‘zining  yangicha  talqini  va  ta’rifini  talab  etmoqda.  Iqtisodiy  adabiyotlarda    “uy 

xo‘jaligi”ga nisbatan turlicha qarashlar shakllanib kelgan. Dastlabki uy xo‘jaliklari 

taraqqiyoti  davomida  A.Smit  va  uning  izdoshlaridan  biri  bo‘lgan  J.B.Sey 

mulohazalari  diqqatga  sazovordir.  A.Smit  omillarning  sifat  jihatlariga,  ularning 

ishlatilishiga  ahamiyat  beradi,  pirovard  natijada  uy  xo‘jaliklarining  daromadi  va 

iste’mol  imkoniyatlarini  shakllantiradi.  J.B.Sey  mulohazalarida  boylikni 

taqsimlash  nazariyasi  muomala  va  ishlab  chiqarish  nazariyasi  bilan  chambarchas 

bog‘liqdir. Moddiy boyliklar alohida sub’ektlar orasida emas, balki alohida sinflar 

o‘rtasida  aylanadi.  Boshqa  tomondan  esa,  unda  kapitalistni  taqdirlash tadbirkorni 

taqdirlashdan  ajratib  ko‘rsatilgan.  F.Engels,  “Oila,  xususiy  mulk  va  davlatning 

kelib  chiqishi”  nomli  asarida  o‘z  davridagi  etnografik  adabiyotlardan  foydalanib, 

oila  va    ayollarning  ahvoli,  tarixiy  o‘zgarishlarini  boshidan  kechirgani,  bu 

o‘zgarishlar  o‘z  navbatida  ishlab  chiqarish  usulining  rivoji,  ayniqsa,  mulkchilik 

shakllari bilan belgilanganligini ko‘rsatishga harakat qiladi. U oila rivojini ibtidoiy 

jamoadan  to  X1X  asrning  oxirgi  choragigacha  iqtisodning  rivojlanishi  asnosida 

bayon  qiladi.  Engelsning  maqsadi  tarixiy  taraqqiyot  “patriarxal  oila”ga  va  “ayol 

jinsining  olamshumul–tarixiy  mag‘lubiyatiga”

2

,  ya’ni  ayollarni  kamsitish  va 

ekspluatatsiya qilishni kuchaytirishga olib kelishini isbotlash edi. Uning davridagi 

o‘rta sinfga mansub bo‘lgan monogam oilada er ishlab pul topar edi, xotin esa uy 

ishlari  bilan  band  edi  yoki  bo‘lmasa  oilaning  ijtimoiy  mavqeiga  bog‘liq  ravishda 

uyda  o‘tirardi.  Shu  munosabat  bilan  Engels  ta’kidlaydiki,  ayollar  erkaklarga 

iqtisodiy  jihatdan  qaram  bo‘lib  qolishdi  va  demak,  ularning  ixtiyori  o‘zida 

bo‘lmagan odamlarga aylandi.   

      A.Chayanovning “Krestyan xo‘jaliklarini tashkil etish” nomli asarida oilaviy 

xo‘jaliklar  tuzilishi,  ularning  turli  darajadagi  mahsulot  ishlab  chiqarish  qobiliyati 

va  rivojlanishiga  ta’sir  etuvchi  omillar  chuqur  tahlil  etilgan.  Uning  fikricha, 

xo‘jalik  yurituvchi  oilalarning  eng  muhim  jihati  shundaki,  ular  hech  qanday 

                                                 

2

 F.Engels. Proisxojdeniye semi, chastnoy sobstvennosti i gosudarstva. – K.Marks i F.Engels. T.21. –C. 23-178.   

---

 

7 

yollanma  mehnatga  asoslanmasdan  oilalarning  o‘z  kuchiga  tayanib  xo‘jalik 

yuritishidir; ular ham iste’molchi xo‘jalikdir, chunki ular o‘z oldiga daromad olish 

emas, balki oilaning moddiy ehtiyojini qondirishni maqsad qilib qo‘yadi.

3

  

      Noklassik  yo‘nalish  doirasida  1992  yil  Nobel  mukofoti  laureati  G. 

Bekkerning  ishlari  katta  qiziqish  uyg‘otadi.  Uning  asarlarida  oilada  mehnat 

taqsimoti  oila  xo‘jaligining  ishlab  chiqarish  vazifalari,  oila  daromadlarining 

taqsimlanishini gender nuqtai nazaridan tadqiq etishda muhim ahamiyat kasb etadi. 

Oila  bozordagi  tovar  va  xizmatlarni  faqat  iste’mol  qiluvchi  emas,  balki  ishlab 

chiqaruvchi sifatida namoyon etadigan “Yangi uy xo‘jaligi nazariyasi” (G. Bekker, 

Dj. Minser, K. Lankaster) 60 – yillarning o‘rtalarida paydo bo‘ldi. 

      Bugungi kunga kelib, bozor munosabatlarining shiddat bilan rivojlanishi bu 

muammoga yangidan yondashishni talab etmoqda. Qishloq xo‘jalik mahsulotlarini 

yetishtirishda,  kasanachilikda  va  aholiga  turli  xil  xizmatlar  ko‘rsatishda  oilaviy 

xo‘jaliklar  faoliyati  alohida  ahamiyat  kasb  etmoqda.  Ular bugungi  kunda nafaqat 

iste’molchi,  balki  tovar  xo‘jaligiga  aylanib  bormoqda.  Shu  bois,  hozirgi  paytda, 

oila  xo‘jaligining    iqtisodiy  muammosiga  katta  e’tibor  berilmoqda  va  bu  soha 

iqtisodiy  nazariya  faniga  kiritilib,  iqtisodiy  munosabatlarning  asosiy  sub’ekti 

sifatida qaralmoqda

4

.   

       Bozor  munosabatlari  sharoitida  oila  xo‘jaligini  tadqiq  qilish  bir  necha 

yo‘nalishlar 

bo‘yicha 

olib 

borilmoqda. 

Masalan, 

sotsial-demagrafik 

(aholishunoslik)  muammolarni  o‘rganishda,  ijtimoiy-iqtisodiy  siyosat  chora-

tadbirlarining  aniq  va  umumiy  strategiyasini  ishlab  chiqishda,  mehnat  bozorining 

shakllanishida,  aholi  daromadlari  va  turmush  darajasini  tadqiq  etishda,  iste’mol 

tovarlari  va  xizmatlarini  ishlab  chiqishda,  hamda  ko‘plab  iqtisodiy  va  ijtimoiy 

muammolarni yechishda qaralmoqda. 

Fikrimizcha,  bugungi  kunda  “oilaviy  biznes”  tushunchasiga  nazariy 

qarashlarni  shakllantirish  uchun  albatta  “uy  xo‘jaligi”  va  “oila  xo‘jaligi” 

tushunchalarining ta’riflarini qarab chiqmoq lozimdir. Chunki, “oila xo‘jaligi”, “uy 

xo‘jaligi”  va  “oilaviy  biznes”  tushunchalari  (kategoriyalari)  to‘g‘risidagi 

dunyoqarash  g‘arb  iqtisodiy  qarashlari  ta’siri  ostida  va  boshqa  tomondan 

iqtisodiyotning  tarkibiy  o‘zgarishi  va  tarixiy  tajribalardan  kelib  chiqqan  holda, 

iqtisodiy  munosabatlarning  asosiy  sub’ekti  sifatida  shakllanmoqda.  Ushbu 

tushunchalar  bir-biridan  farqlanishi  bilan,  ularning  har  uchalasi  ham  oilalar 

faoliyatini  tahlil  qilish  bilan  bog‘liq  jarayon  hisoblanadi.  Biroq,  bu  iqtisodiy 

                                                 

3

 N.Zvereva. A.V.Chayanov o razmere semi i krestyanskogo domoxozyaystva //Vestnik statistiki.  – 1991. - №7. – 

S.47. 

4

A.O‘lmasov,  M.Sharifxo‘jayev.  Iktisodiyot  nazariyasi.  Darslik,  T.:Mexnat,  1995  137-147  b.,  Shodmonov  Sh., 

Jurayev  T.Iktisodiyot  nazariyasi.  Ma’ruzalar  matni.  T.:2000.  84-87b,  Rasulov  M.  Bozor  iktisodiyoti  asoslari. 

Darslik.  T.:O'zbekiston,  1999.  58-71b,  Shishkin  A.F.Ekonomicheskaya  teoriya.  Uchebnik.-  M.:Gumanitarniy 

izdatelskiy sentr VLADOS, 1996,- T.2.-34-54 b Lvov I.V. Semya v ekonomicheskoy teorii // Semya v Rossii. - M.; 

2002. - N 1. - S.124-131. 

---

 

8 

tushunchalarni  har  birining  xususiyatini  hisobga  olgan  holda,  ijtimoiy-iqtisodiy 

jihatdan  moxiyati  hozirgacha  to‘laligicha  yoritilgan  emas.  Bu  tushunchalarga 

nisbatan turlicha qarashlar mavjud.  

Oila  to‘g‘risida  A.O‘lmasovning  “Oila  iqtisodi”  nomli  risolasida  “Oila  - 

kishilarning  qon-qarindoshlik,  mulk  va  manfaat  umumiyligi  va  talab-ehtiyojlarini 

birgalikda  qondirishga  asoslangan,  maqsadi  yagona  bo‘lgan  majmua,  ya’ni 

mikroijtimoiy  tuzilmadir”

5

,  deb  ta’riflanadi.  Oila  to‘g‘risida  boshqa  fikrlar  ham 

bor.  Masalan,  “Iqtisodiy  nazariya”  bo‘yicha  oliy  o‘quv  yurtlariga  mo‘ljallangan 

darslikda “Oila - shaxs, oila va butun jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy va ma’naviy 

ehtiyojni  qondirishga  qaratilgan  faoliyatini  amalga  oshirish  uchun  bir-biri  bilan 

qarindosh urug‘chilik aloqalari asosida tashkil topgan kishilarning kichik guruhi”

6

 

deyilgan.  Iqtisodiy  jihatdan  qaraganda  oila  xo‘jaligi  ijtimoiy-iqtisodiy  hayotning 

boshlang‘ich  bo‘g‘ini  va  iqtisodiy  munosabatlarning  asosiy  sub’ekti  hisoblanadi. 

Ushbu  ta’riflarda,  oilaning  tarkibi  va  aloqadorlik  belgilari  o‘z  ifodasini  topgan 

bo‘lib,  oilaga  asosan  iste’mol  qiluvchi  sub’ekt  sifatida  qaraladi.  Biroq,  bizga 

ma’lumki, xozirgi davrda oila faqat iste’mol qiluvchi sub’ekt emas, balki  mustaqil 

xo‘jalik yurituvchi, hamda iqtisodiyotning ajralmas sub’ektiga aylanib bormoqda. 

Shu jihatlarini hisobga olsak, ushbu ta’rifda oilaning ijtimoiy – iqtisodiy funksiyasi 

to‘la yoritilmagan.  

Umumiy  holda,  oilaga,  nikohga  asoslangan  yoki  kishilarning  qon-

qarindoshlik  asosida  birikishi  va  umumiy  tirikchilik  yuritishda  bir-biriga 

mas’uliyatli kishilar guruhi, deb tushunish mumkin. Biroq, statistik ma’lumotlarni 

olish uchun bu umumiy tushunchaga aniqlik kiritish kerak bo‘ladi. Bu holda, ayrim 

belgilarni ko‘rsatib o‘tish lozim.  

Bir  oilani  boshqasidan  farqlash  va  individni    uning  tarkibiga  qo‘shish  yoki 

qo‘shmaslik  imkoniyatini  beruvchi  ayrim  belgilarni  kiritamiz.  Odatda  bunday 

belgilarga qarindoshlik yoki shu harakterdagi kishilar, hamda birgalikda yashovchi 

yoki birgalikda xo‘jalik yurituvchi kishilarning aloqadorlik belgilari xizmat qiladi. 

Aholini  ro‘yxatga  olishda,  qarindoshlik  yoki  quda-andachilik,  birga  yashovchi  va 

umumiy  oila  byudjetiga  ega  bo‘lishi  kabi  belgilariga  qarab  aniqlanadi. 

Fikrimizcha,  oila  tushunchasini  bunday  talqin  etish  uy  xo‘jaligi  tushunchasiga 

yaqinlashtiradi,  aniqroq  aytganda,  umumiy  byudjet  va  birikish  asosida  vositalarni 

sarf  (harajat)  etish  kabi  belgilarining  borligi  muhim  belgi  hisoblanadi.  Shuning 

uchun  ham,  oila,  nazariy  jihatdan  o‘ziga  aloqador  hisoblovchi  barcha  kishilarni 

ularning xohishi asosan o‘zida biriktirishi mumkin.

 

                                                 

5

 A.O‘lmasov Oila iqtisodi. Toshkent - “Mehnat” – 1998 y. 

6

 Ekonomicheskaya teoriya. Uchebnik dlya studentov VUZ, obuchayushixsya po ekonomicheskim spesialnostyam.-

T.: Shark,1999.-188 bet 

 

---

 

9 

Bozor  munosabatlari  sharoitida,  oilaga  iqtisodiy  sub’ekt  sifatida  qarash 

maqsadga muvofiq. Agar shunga asoslanadigan bo‘lsak unga “oila xo‘jaligi” yoki 

“uy xo‘jaligi” sifatida qarash lozim bo‘ladi.   

   

Respublikamizning ba’zi iqtisodchi olimlari “uy xo‘jaligi” va “oila xo‘jaligi” 

tushunchalarini  o‘ziga  xos  tarzda  izohlaydilar.  So‘ngi  yillarda  bu  borada 

M.K.Pardayev,  Sh.Shodmonov,  R.Alimov,  T.Jurayev,  D.Karimova,  G.M. 

Shodiyeva  va  A.Vahobovlarning  adabiyotlarida  aniq  fikrlar  aytilgan.  Ularni 

umumlashtirgan holda o‘zimizning qarashlarimizni keltiramiz. 

   

SH.Shodmonov,  R.Alimov,  T.Jurayevlarning  ta’kidlashicha,  uy  xo‘jaliklari

 

–  iqtisodiyotning  iste’molchilik  sohasida  faoliyat  ko‘rsatuvchi  asosiy  tarkibiy 

birlik.  Uy  xo‘jaliklari  doirasida  moddiy  ishlab  chiqarish  va  xizmat  ko‘rsatish 

sohalarida yaratilgan tovar va xizmatlar iste’mol qilinadi. Bozor iqtisodiyotida uy 

xo‘jaliklari  mulkdor  va  ishlab  chiqarish  ommillarini  yetkazib  beruvchilar 

hisoblanadi.  Iqtisodiy  resurslarni  sotishdan  olingan  pul  daromadlari  shaxsiy 

ehtiyojni  qondirish  uchun  sarflanadi

7

.  D.  Karimovaning  fikricha,  uy  xo‘jaligi 

deganda, daromadlari va mulkini to‘liq yoki qisman bir joyga to‘playdigan ma’lum 

mahsulot  va  xizmatni,  asosan  yashash  uchun  uy  xizmati  va  oziq-ovqat 

mahsulotlarini  birga  iste’mol  qiladigan  bir  xonadonda  yashovchi  kishilar  guruhi 

tushuniladi

8

.  

   

A.Vaxobov, R.Saidovlar fikricha, “iqtisodiyotning o‘z tarkibida ko‘pchilikni 

birlashtiruvchi  hamda  iste’molchilari,  shuningdek,  daromadlari  va  harajatlari 

umumiy bo‘lgan va birgalikda istiqomat qiluvchi kishilar guruxini tashkil etuvchi 

xonadonlari  asosan  oilaga tayanadi, biroq oilasiz xonadonlar  ham  bo‘ladi,  oilaviy 

xonadonlarda esa, o‘zga iste’molchilar ham birlashishi mumkin”

9

, deyiladi.  

   

Ba’zi bir manbalarda uy xo‘jaligi tushunchasi quyidagicha talqin etiladi: “uy 

xo‘jaligi”  (domoxozyaystvo,  household)  -  iqtisodiy  faoliyatning  asosiy    sub’ekti 

sifatida, qayerda inson doimiy yashar ekan, o‘sha joydagi iqtisodiy ob’ektlarni va 

jarayonlarni  o‘z  ichiga  qamrab  oladi.  Uy  xo‘jaligini  -  uy  xo‘jaligi  boshlig‘i 

boshqaradi.  Uy  xo‘jaligi  –  ma’lum  bir  xonadonda  yashovchi  kishilar  guruhi.  Uy 

xo‘jaligi  iqtisodiy  jabhalarning  iste’mol  bilan  bog‘liq  muammolarni  va  uy  –  joy 

siyosatini tahlil qilishda statistik ko‘rsatkich sifatida foydalaniladi”

10

 .