III боб. Республикамизда банк аудитини ривожлантириш муаммлари ва уларнинг ечимлари
Кредит операцияларини амалга оширишда республикамизда мавжуд муаммолар. Банкларни кредит фаолиятини текшириш амалда шуни кўрсатадики, кўп ҳолларда банкнинг ички инструктив материаллари ва низомлари ишлаб чиқилмаган. Буларга кредит бўлимининг низоми ва мансабдор шахсларни меъёрий ҳужжатлари, бурчларини тақсимоти ва кредит бериш тўғрисида кўрсатма, кредит қўмитасини қарори кабилар текширилишидир. Буларни борлиги банкларда кредит иши юритувчисини рационал ташкил қилишга ёрдам беради ва ходимларни ўз вазифаларига бўлган масъулиятини оширади. Кредит бериш учун шартномага хулоса ясашга ва ишлаб чиқиш жараёнида банклар томонидан ташкилий-ҳуқуқий ва иқтисодий характердаги хатоларга йўл қўйилмоқда. Кўп ҳолларда банкдан қабул қилинаётган ҳужжатлар тўлиқ эмаслиги ёки тўла расмийлаштирилмагани аниқланмоқда.
Асосан қарздорни ҳисобот даврига бўлган баланси, техник иқтисодий хулосалари, кредитни қайтиши учун қўшимча кафолатлар ва бошқа нарсалар етишмаслиги ҳолати учрамоқда. Юқори миқдордаги кредитларни беришда кредит ва ҳуқуқий бўлимлар томонидан ҳамма вақт ҳам ҳуқуқий ва иқтисодий асосдаги кредит мақсадлилиги тўғрисида ёзма хулосалар қилинмаяпти. Кредит олиш учун берилаётган ҳужжатлар баланс, техник иқтисодий асослар, савдо сотиқ бўйича шартномалар ҳар доим ҳам қарз олувчини ноаниқ муҳри ёки мансабдор шахсни имзосини йўқлигини аниқлашимиз мумкин. кредит шартномаларига кўп юолларда банк ходимлари томонидан имзо қўйилмаганлиги, баъзи бир ҳолларда муҳр босилмаганлик ҳоллари аниқланмоқда. Кўп ҳолларда кредит шартномаларининг баъзи бирлари муддатли тўлов мажбурияти билан расмийлаштирилмайди. Қўшимча кафолатларга етарлича диққат билан қаралмайди.
Бошқа банк ёки корхонанинг кафолати асосида кредит беришда кафолат мажбуриятлари кафолат берувчини баланси чуқур таҳлил қилинмаётганлиги кўзга ташланмоқда. Бошқа банк корхоналарнинг кафолатлари асосида кредит беришда хатоларга йўл қўйилмоқда. Кўп ҳолатларда катта миқдордаги кредитлар банкнинг пайчиларига берилади.
Булар асосан бир-бирига келишилган ҳолда кафолатлаб бериб, баъзи бир ҳолларда банкка ҳеч қандай ҳужжатлар бермайди. Натижада шу йўл билан берилган кредитлар бир неча марта пролангация, яъни муддати узайтирилади. Қарздорнинг гаров мажбуриятларини расмийлаштиришда керакли даражада диққат қаратилмаган. Шу нарсалар аниқланганки, ўзининг хусусий бўлмаган дала ҳовлисини деб гаровга қўйган ва шунга қарамасдан унга кредит ажратилган. Гаровга қўйиладиган маҳсулотни сертификати, нархи тўғрисидаги маълумот ва яна керакли бошқа суғурта ҳужжатлари етишмайди. Суғурта ҳужжатлари кераклича тўла бўлмаслиги ва нотўғри расмийлаштирилиши кўп учрайди. Айрим ҳолларда суғурта бадалини қарз олувчи томонидан тўламаганлиги сабабли суғурта шартномаси юридик кучга эга бўлмайди ва наижада берилган кредит ҳақиқатдан суғурталанмаган бўлиб қолади. Кўп ҳолларда бундай кредитлар бир неча маротаба муддати узайтирилади ёки муддати ўтган ссудалар қаторига киритилади.
Ҳозирги кунда суғурта компаниялари ўз мажбуриятлари устидан чиқа олмай банкротлик даражасига ҳам боришмоқда. Бу эса банкнинг кредитларни қайтмаслик хатарини юқори даражадалигини кўрсатади. Юқорида кўрсатилган камчиликларни бартараф этиш мақсадида кўпгина асослар яатилмоқда.
Бозор иқтисодиёти шароити билан ўзбекистонда бошқа че мамлакатлар сингари янги хизмат тури, яъни аудит хизмати ўз ўрнини топмоқда.
Аудит хизмати, ҳозирги кунда юксалаш пағонасида турибди. Унда банк фаолиятини юргизишни тўғри ташкил қилиш ва иш даврида учрайдигн камчиликларни бартараф этишда аудит хизматини роли каттадир.
Бозор иқтисодиёти ўтишда бир қанча хусусий ва ҳиссадорлик тижорат муассасалари ва молия институтлари (буларга тижорат банклари ҳам киради) ташкил топади. Уларни молиявий барқарорлиги иш фаолиятини тўғри олиб боришга ва аудит хизматини хулосаларига боғлиқ бўлади.
Тижорат банкида аудит хизматини ривожлантиришда банк раҳбариятини қизиқиши катта бўлиши керак. Кредит операцияларини аудит қилиш ноқонуний операцияларни олдини олишга оилб келади.
