Mavzu: Yer unumdorligi va ekin hosildorligini oshirishda o’g’itlar ahamiyati va turlari mundarija

Nitratlar nitritlar giponitratlar gidroksilamin ammiak
Nitrat azotini nitrat shakliga tiklashda fermentlar uchun molibden elementi zarur, nitrat shaklini giponitrat shakliga va giponitratni gidroksilamin shakliga o'tkazishda Cu-mis yoki Fe-temir moddalari va nihoyat oxirgi NH3 - ammiak holatiga o'tkazish uchun esa Mn-marganets elementi zarur. Aytilgan elementlar ichida ushbu tiklash reaksiyasi jarayonida Mo - molibden muhim o'rin tutadi. Ba'zi tuproqlarda Mo elementi kam bo'ladi, shuning uchun ham molibden bor o'g'itlardan foydalanish zarur.Lekin o’z navbatida bu ketma-ket reaksiyalar ham bir nechta fermentlar ta'siri da amalga oshadi. 1 ga yer ustidagi atmosfera havosida 70 ming t azot bor. Undan 3-5 killogrammdan atmosferadan yog'adigan yog'in miqdoriga qarab 20-30 kg gacha yog'inlar bilan yil davomida yerga tushadi.
Ma’lumki mineral azotli o'g'itlar quyidagicha guruhlarga bo'linib, tuproq iqlim sharoitiga qarab har xil samara beradi. 1) Ammiakli nitratli; 2) Ammoniyli va ammiakli, 3) N tratii va amidli, 4) Alohida guruhga ega bo'lgan suyuq azotli o'g'itlarga bo'linadi.

1. 
   Ammakli - nitratli o'g'itlar - birinchi namoyondasi ammiakli selitra (NH4NO3) bo'lib, eng ko'p tarqalgan-o‘g‘itlardan biridir. Bu o'g'itni tarkibida - 34% sof azoti bor. Bu o‘g‘it havodagi ammiakni sintez qilish usuli bilan ammiakni 50-60 % li azot kislotasi bilan (neytrallash) kimyoviy reaksiyaga kiritib betaraf qilish yo'li bilan olinadi. NH₃+HN0₃= NH₄N0₃ tashqi qiyofasi oq yumaloq kristal holda va 1-3 mm yiriklikda donodorlashtirilgan o'g'it. Bu o'g'it neytral va yuqori buferlikka ega bo’lgan tuproqlarda yaxshi samara beradi. Kislotali muhitga ega bo‘lgan tuproqlarda ohak uni qo'shib ishlatish tavsiya etiladL Asosiy o’g’it sifatida 1,5-3 s/ga solish yetarli hisoblanadi. Bu o'g'it ta’sirida 13-15 s/ga o'rtasida bug'doy va javdar ekinlaridan qo'shimcha hosil olish mumkin. Paxta hosilini esa 2-3 martadan ko'proqqa oshiradi. 1 kg sof azot sarflab o'rtacha 7-10 kg dan 18-22 kg paxta hosilini yaratish mumkin. Azotni paxtachilik yer sharoitiga, o'simlikka solish me’yori va muddatlariga qarab har xil samaraga ega bo'lish mumkin. Masalan: K.M.Roziqov, O.O.Oblayorov va boshqalar tomonidan har xil me’yordagi ammiakli selitrani o'rta tolali g’o'za Toshkent-1, Toshkent-3 va Toshkent-6 navlariga turli usul va muddatlarda qo'llanilganda ushbu paxta navlaridan qo'shimcha 17- 21 s/ga dan hosil olingan. Nazorat variantlaridagiga nisbatan qulay usullarda qo'llanilgan variantlarda azotli o'g'it hisobiga hosildorlik 46,6-48,2 s/ga dan ham ortib ketganligi va 1 kg N hisobiga esa 15-18 kg paxta olinganligi ko'rsatilgan.
   
2. 
   Ammoniyli va ammakli o'g'itlarga (NH4)2SO4 - sulfat ammoniy, NH4C1 - ammoniy xlorid, NH4CO3 - ammoniy karbonat va NH4RPCO3 - birkarbonat ammoniy, NH3 - suyuq ammiak, NH4OH - ammiakli suvlar kiradi.
   

Sulfat ammoniv - mayda oq yoki sur tusli kristallsimon o'g'it bo'lib, tarkibida 20,5- 21 % azoti bor. Suvda yaxshi eriydi. Bu o'g'it sulfat kislotasini ammiak bilan (neytrallash) kimyoviy reaksiyaga kiritib betaraf qilish natijasida olinadi.
Sulfat ammoniy jahondagi ishlab chiqarilayotgan azotli o'g'itlar miqdorini 25% ini tashkil qiladi. Bu o'g'it gazsimon NH3 - ammiakni sulfat kislotasiga singdirish usuli bilan kimyoviy biriktiriladi. Kimyoviy reaksiya quyidagicha o'tadi.