Mavzu: XIX –xx asrlarda xorijda psixologiyani rivojlanishi XX asrning ikkinchi yarmida yangi yo‘nalishlarni yuzaga kelishi. Mavzu: XIX –xx asrlarda xorijda psixologiyani rivojlanishi Reja

Mavzu: XIX –XX asrlarda xorijda psixologiyani rivojlanishi.

XX asrda psixologiyani rivojlanishi.

XX asrning ikkinchi yarmida yangi yo‘nalishlarni yuzaga kelishi.

Mavzu: XIX –XX asrlarda xorijda psixologiyani rivojlanishi

Reja:

1. 
   Psixologiya maktablari.
   
2. 
   Jahon psixologiyasidagi yirik yo’nalishlar
   

1. Psixologiya maktablari yoki jahon psixologiyasidagi yirik yo’nalishlar

XIX va XX asrdagi psixologiya – bu asosan empirik psixologiyadir. Psixologiyada XVII asrda paydo bo’lgan bu yo’nalish XIX va XX asrning boshlarida o’z taraqqiyotining eng yuqori cho’qqisiga erishdi. Uning yutuqlariga erishuviga sabab eksperiment metodining tatbiq qilinishi edi. Eksperimentning predmet doirasi juda kengaydi. YUqorida aytilgandek, psixologiya fanining maxsus vazifalari va metodlariga ega bir qancha shaxobchalari maydonga keldi.

Empirik psixologiya bir butun narsa emas edi. Bu psixologiyaning ichida bir qancha yo’nalish va oqimlar mavjud edi. Psixologiya tarixida bulardan ancha mashhur va muhimlari assotsianizm, intellektualizm, volyuntarizm, geshtalpsixologiya va freydizmlar edi.

XVIII asrning ikkinchi yarmida Angliyada psixologiya fanining assotsiativ oqimi vujudga keldi. Assotsiativ oqimining asoschisi David YUm (1711-1776) bo’lib, uning maslakdoshlari David Gartli (1705-1757), Djozef Pristli (1733-1804) psixik hodisalar, holatlar, jarayonlar, tasavvurlarning yaxlit bo’lib birlashishining asosiy qonuni sifatida assotsiatsiyalar haqidagi ta`limotni yaratdilar.

Psixologiya fani taraqqiyotida nemis psixologiya maktabi muhim o’rinlardan birini egalladi. Asrimizning boshlarida Germaniyada Vyurtsburg psixologiya maktabi deb nomlangan yangi yo’nalishga ega bo’lgan psixologik oqim paydo bo’ldi. Mazkur yo’nalishning yirik vakillari sifatida O.Kyulpe (1862-1915), K.Byuller (1879-1922), A.Messer (1837-1937), Ax Nartsis (1871-1946) va boshqalarni sanab o’tish mumkin. Ushbu maktab namoyondalari o’zlarining eksperimental tadqiqotlari bilan tafakkur muammosining rivojiga ma`lum darajada hissa qo’sha oldilar.

XIX asr oxirlarida, aniqrog`i, 1879 yilda nemis olimi Vilgelm Vundt Leybnits universitetida dunyoda birinchi eksperimental psixologik laboratoriyaga asos soldi, unda o’tkazilgan yuzlab tajribalar va eksperimentlar psixologiyaning ham alohida fan sifatida o’zini ko’rsatishga haqli ekanligini isbotladi. Aynan shu insonning psixologiya ilmi maktabini yaratganligida ma`no bor. CHunki V.Vundt tibbiyot fani bo’yicha ham mukammal bilimlarga ega bo’ldi, keyin fiziologiya sohasida muvaffaqiyatli ishladi, so’ngra falsafaga berilib ketdi. Balki, aynan bir qator fanlarni – ham gumanitar, ham tabiiy fanlar asoslarini yaxshi bilganligi ob`ektiv sabab bo’lgandirki, olim inson psixologiyasi, unda ro’y beradigan jarayonlar – oddiy sezishdan tortib, mavhum tafakkurgacha bo’lgan jarayonlarni, hissiy holatlarni amaliy tarzda eksperimentlarda o’rgana boshladi. Uning maqsadi – eng avvalo inson ongini tashkil etuvchi sof elementlarni ajratib olishdan iborat edi. SHuning uchun ham psixologiyada u asos solgan yo’nalish strukturalizm deb nomlandi.

V.Vundtning ta`siri shu qadar kuchli bo’ldiki, er kurrasining boshqa bir tomonida – Amerika Qo’shma SHtatlarida funktsionalizm deb nomlangan yana bir yo’nalish paydo bo’ldi. E.Titchener asos solgan bu yo’nalish vakillari nafaqat ko’zga ko’rinmas ong tizimi elementlari, balki ko’z bilan ko’rish mumkin bo’lgan va faoliyat natijalariga asoslangan belgilar asosida ham inson xulq-atvoriga baho berish mumkinligini isbotladi. Boshqa bir yirik amerikalik psixolog V.Jeymsning tadqiqotlari amaliy ahamiyatga molik bo’ldiki, endi u dadil psixologiyani ong elementlari emas, balki ong faoliyatini o’rganuvchi fan deb ta`riflay boshladi. Ong dinamik, harakatdagi, o’zgaruvchan yaxlit tuzilma bo’lib, uning namoyon bo’lishida tananing shart-sharoitlari, uning faolligi muhim rol o’ynaydi. SHuning uchun ham bu ikki tuzilmalar odamning yangi sharoitlarga moslashuvi va umuman tashqi muhitda o’z o’rnini topishga imkon beradi.

YUqoridagi fikrlar ta`sirida XIX asrning oxirlarida bugun ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan bixeviorizm oqimi paydo bo’ldi.

Bixeviorizm oqimining asoschilari amerikalik psixologlar Dj.Uotson (1878-1958) va E.Torndayklardir (1871-1949).

Keyinchalik bular qatoriga K.Leshli (1890-1958), A.Veys (1974-1931) va boshqalar kelib qo’shildilar. Ma`lum davrgacha mazkur oqim psixologiya olamida dominantlik rolini o’ynadi. Hozirgi davrda bu oqim bir necha mustaqil psixologik maktablarga ajralib ketgan.

Ushbu yo’nalish vakillarining asosiy g`oyalari shundan iborat bo’ldiki, ular psixologiyaning predmeti nafaqat ong yoki nafaqat faoliyat, balki xulqdir deb asosladi. Xulq u yoki bu hatti-harakatlar, amallar, reaktsiyalarda ifodalanib, tashqi ta`sir-stimulga bog`liqdir. SHuning uchun ham inson va uning psixologiyasini bilish uchun o’sha ta`sir ko’rsatuvchi va ta`sirlangan xulq o’rganilishi kerak. Bu narsalar bizning xozirgi sharoitimizda ham ishlab chiqarishni tashkil etishda, ta`lim berishda va psixoterapiyada inobatga olinadi, ular o’tkazgan mashhur «S-R» formulasi bizning sharoitlarda ham ta`sir ko’rsatish texnikasida inobatga olinadi, ular o’z dolzarbligini yo’qotgani yo’q.

Bixeviorizm psixologiya maktabi, psixologiya fanining predmeti psixikani emas, balki inson va hayvonlar xulqini o’rganishdan iboratdir, degan g`oyani ilgari suruvchi va himoya qiluvchi oqimdir.

Atoqli jenevalik psixolog Jan Piaje (1896-1980) murakkab intellekt muammosiga bag`ishlangan nazariyani ishlab chiqdi. U aksariyat hollarda “tafakkur” tushunchasi o’rniga “intellekt” terminini qo’llaydi, lekin shunga qaramasdan, uning tadqiqotlarida “tafakkur psixologiyasi” degan so’z birikmasini uchratsa bo’ladi.

J.Piajening intellekt nazariyasi ikkita muhim jihatga ajratilgan bo’lib, intellekt funktsiyalari hamda intellektning davrlari ta`limotlarini o’z ichiga qamrab oladi.