Mavzu: Xalqaro xisob-kitoblar shakillari va ularni qo`llash imkoniyatlari

O`zbekistondaxalqaro hisob-kitoblarning muammoli holatlari va uni halqilish imkoniyatlari.

Oʻzbekiston Respublikasi oʻz suvereniteti va milliy mustaqilligini

qoʻlga kiritganidan keyingi dastlabki yillardan boshlaboq, jahon xoʻjalik

tizimi bilan uzoq vaqt davomida uzilib qolgan aloqalarni tiklashga,

xalqaro hamjamiyatga kiruvchi davlatlar bilan savdo-iqtisodiy va boshqa

aloqalarni yoʻlga qoʻyishga kirishdi. Sobiq ittifoq davrida tashqi

siyosatni, shu jumladan tashqi iqtisodiy savdo siyosatini markaz tomonidan

amalga oshirilishi, davlat monopoliyasi ekanligi chet ellarga, xususan

Oʻzbekiston SSR ga oʻzga mamlakatlar bilan bevosita aloqa qilish imonini

bermas edi va bu hol amalda mamlakatimizni tashqi dunyodan ajratib qoʻydi,

jahon iqtisodiy-xoʻjalik tizimidan ajralib qolishiga olib keldi. Aslida

bu siyosatning maqsadi, mamlakatimizni bir tomonlama xom ashyo yetkazib

beruvchi regionga aylantirishga qaratilganligi maʼlum boʻldi.

Tashqi iqtisodiy faoliyatni yoʻlga qoʻyilishi va keng

rivojlantirilishi Oʻzbekistonning tashqi dunyoga chiqishining asosiy

usullaridan biri boʻlib qoldi.

Mustaqillik yillarida tashqi iqtisodiy aloqalar tarkibiy jihatdan

oʻzgartirilib, xom ashyoni chetga chiqarishdan tayyor mahsulotlar, tugallangan

texnologiya natijalarini eksport qilishga oʻtila boshlandi. Jumladan, agar

1991 yilda eksportda paxtaning hissasi 77,6 foizni tashqil etgan boʻlsa,

2012 yilga kelib bu koʻrsatkich 8 foizni tashqil qildi. 2012 yilda eksport

hajmi sezilarli ravishda, yaʼni 11,6 foizga oʻsdi, eksport qilinayotgan

mahsulotlar tarkibida xomashyo boʻlmagan tayyor tovarlarning ulushi 70

foizdan ziyodni tashqil etdi.
Import hajmi 9 foizga oʻsib, uning tarkibida mashina va ishlab

chiqarish uskunalari importi 45,4 foizni tashqil qildi. Tashqi savdo

aylanmasidagi ijobiy saldo 1 milliard 120 million dollardan oshdi

6. 2012 yilda tashqi savdo sohasida amalga oshirilgan kompleks chora-

tadbirlar respublika eksport salohiyatini rivojlantirish, sanoat

tarmoqlari va hududlarning eksportini taʼminlash, eksportning

geografiyasi va nomenklaturasini takomillashtirish, shuningdek

tariflarni tartibga solish chora-tadbirlari orqali importning tarkibini

optimallashtirish, maqsadli koʻrsatkichlarni bashorat qilish va ularning

bajarilishini monitoring qilish asosida muvozanatlashgan savdo

balansini taʼminlashga yoʻnaltirildi.

Inqirozga qarshi choralar dasturi doirasida amalga oshirilgan yana

bir yoʻnalish – mamlakatimizdagi mahsulot eksport qiladigan korxonalarni

qoʻllab-quvvatlash va ragʻbatlantirish, eksport salohiyatini mustahkamlash

boʻyicha qabul qilingan amaliy choralar muhim ahamiyatga ega boʻldi.

Mahsulot eksport qiladigan korxonalarni qoʻllab-quvvatlash boʻyicha

koʻrilgan chora-tadbirlar natijasida ularning barqaror ishlashini

taʼminlashga, 2012 yilda eksport hajmini 11,6 foiz oshirishga erishildi.

Bu oʻtgan yili tashqi savdo aylanmasini 2,3 milliard dollardan koʻproq

ijobiy saldo bilan yakunlash imkonini berdi.

Bunday natija, oʻz navbatida, mamlakatimiz toʻlov balansining

ishonchliligi va iqtisodiyotimiz barqarorligini yanada mustahkamlashga

imkon berdi.

2012 yilda Respublika tashqi iqtisodiy aloqalarini yanada

rivojlantirish borasida olib borilgan kompleks chora-tadbirlar va tashqi

iqtisodiy faoliyatni takomillashtirish boʻyicha amalga oshirilgan

ishlarning natijasida hajmi 28 mlrd. AQSH dollaridan ortiq tashqi savdo
aylanmasi taʼminlandi. Tashqi savdo aylanmasining saldosi 1.1 mlrd.

AQSH dollari atrofida boʻldi.

Oʻtgan yillar mobaynida eksport qiluvchi korxonalarni qoʻllab-

quvvatlash borasida amalga oshirilgan chora-tadbirlar iqtisodiyotimizning

eksport salohiyatini yuksaltirish, tashqi savdo tarkibida ijobiy

siljishlarga erishish, uning hajmini barqaror oʻstirish imkonini

bermoqda (4-rasm).

4-rasm. Oʻzbekiston tashqi savdo aylanmasi dinamikasi7

Maʼlumotlardan koʻrinadiki, respublikamiz tashqi savdo aylanmasi

muttasil oʻsib bormoqda. Xususan, bu koʻrsatkich 2012 yilda 28 mlrd. AQSH

dollarini tashqil etib, 2008 yilga nisbatan 1,33 marta, 2011 yilga

nisbatan 10,5 foizga oʻsdi. Bu eksport hajmi 11,6 foizga oʻsgani holda

import hajmining 9 foizga oshishi natijasida roʻy berdi.

2000-2012 yillar davomida eksport va importni diversifikatsiya

qilish, uning tarkibini takomillashtirish borasidagi chora-tadbirlar

natijasida mamlakatimiz eksportining tovar tarkibida ijobiy

siljishlar roʻy berdi. eksport qilinayotgan mahsulotlar tarkibida xomashyo

boʻlmagan tayyor tovarlarning ulushi 70 foizdan ziyodni tashkil etdi.

2000-2012 yillarda respublikamiz importi tarkibida ijobiy

siljishlar roʻy berdi. 2012 yilda import tarkibida mashina va ishlab

chiqarish uskunalari importi 45,4 foizni tashkil qildi. Mamlakatni

modernizatsiyalash, texnik va texnologik jihatdan qayta qurollantirish

tadbirlarining keng miyosda amalga oshirilishini taʼminlash jami import

hajmida mashina va uskunalar importi ulushining jadal oʻsishiga olib

keldi.

Tashqi savdo aylanmasi, xususan eksportning geografik tarkibida

MDH mamlakatlarining ulushi 2012 yil yakunlariga koʻra 40 foizni tashqil

etdi 2012 yilda mamlakatimiz korxonalari eksportining asosiy qismi

Rossiya Federatsiyasi, Ukraina, Qozogʻiston hissasiga toʻgʻri keldi.

5-rasm. Oʻzbekiston eksportining tarkibi8

Uzoq xorij davlatlariga qilingan eksportning jami eksportdagi

ulushi 2011 yilda 56,5 foizni, 2012 yilda esa 59,4 foizni tashqil etdi. Bu

mamlakatlar boʻyicha mamlakatimiz eksportining difersifikatsiyalashuv

darajasi nisbatan chuqurroq boʻlib, 2012 yil maʼlumotlariga koʻra Xitoy,

Shveysariya, Afgʻoniston, Turkiya, Eron, Germaniya, AQSHning mamlakatimiz eksportidagi ulushi yuqoridir. Oʻzbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyat davlat tashqi

siyosatining tarkibiy qismi sifatida davlatlarning suveren tengligi, kuch

ishlatmaslik, chegaralarning daxlsizligi, nizolarni tinch yoʻl bilan hal

etish, boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik qoidalariga va

xalqaro huquqning umumeʼtirof etilgan qoidalari va normalariga

asoslangan holda amalga oshirilishi Oʻzbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasida belgilab qoʻyilgan. “Oʻzbekiston Respublikasining tashqi

iqtisodiy faoliyati toʻgʻrisida”gi, “Investitsiya faoliyati toʻgʻrisida”gi,

“Chet el investitsiyalari toʻgʻrisida”gi, “Chet ellik investorlar

xuquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish choralari toʻgʻrisida”gi

qonunlar tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga soluvchi huquqiy negiz

hisoblanadi.

“Tashqi iqtisodiy faoliyat toʻgʻrisida”gi qonunning 3- moddasiga

muvofiq tashqi iqtisodiy faoliyat deganda, Oʻzbekiston Respublikasi

yuridik va jismoniy shaxslarining, shuningdek, halqaro tashqilotlar bilan

oʻzaro foydali iqtisodiy aloqalarni oʻrnatish va rivojlantirishga

qaratilgan faoliyati tushuniladi", yaʼni Oʻzbekiston qonunchiligiga koʻra

tashqi iqtisodiy faoliyat, bu Oʻzbekiston Respublikasi jismoniy shaxslari

bilan xorijiy davlatlarga mansub yuridik va jismoniy shaxslar orasidagi

savdo-iqtisodiy va boshqa xoʻjalik aloqalaridan iborat. Davlat bu

faoliyatni huquqiy jihatdan tartibga solib borishi tashqi iqtisodiy

faoliyat olib borilishi uchun zarur qulay tashqiliy, iqtisodiy va boshqacha

shart-sharoitlarni yaratib berishi mumkin. Davlatning oʻzi ham subyekt

sifatida tashqi iqtisodiy faoliyatda bevosita yoki oʻzining maxsus vakolat

berilgan tashqilotlari orqali ishtirok etishi mumkin.

Tashqi iqtisodiy faoliyatni yoʻlga qoʻyilishida va uning

ishtirokchilari tomonidan bu faoliyatni amalga oshirilishi uchun zarur

sharoitlar yaratilishida Oʻzbekiston Respublikasining tashqi savdo

iqtisodiy faoliyatiga oid milliy qonunchiligi tizimlari bilan bir

qatorda halqaro shartnomalar, shu jumladan, koʻp tomonlama va ikki

tomonlama bitimlar hamda turli ahdlashuvlar muhim ahamiyatga ega boʻladi.

1992 yil 15 maydagi “Mustaqil Davlatlar hamdoʻstligiga aʼzo

davlatlarning tashqi iqtisodiy faoliyat yoʻnalishida hamkorlik qilish

haqidagi kelishuv”ni shunday koʻp tomonlama shartnoma misolida koʻrsatish

mumkin.

Tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirayotgan Oʻzbekiston

Respublikasining yuridik va jismoniy shaxslari tashqi iqtisodiy faoliyat

subyektlari hisoblanadi.

Tashqi iqtisodiy faoliyat subyektlari tashqi iqtisodiy faoliyatni

amalga oshirishlari chogʻida quyidagi majburiyatlarga amal qilishlari

lozim:

Tashqi iqtisodiy faoliyat ham davlat tashqi siyosatining bir

yoʻnalishi sifatida, iqtisodiy, siyosiy, huquqiy va boshqa vositalar bilan

tartibga solinib boriladi. Bunda quyidagi tamoyillarga amal qilinadi:

tashqi iqtisodiy subyektlarining erkinligi va iqtisodiy

mustaqilligi;

tashqi iqtisodiy faoliyat subyektlarining tengligi;

savdo-iqtisodiy munosabatlarni amalga oshirishda kamsitishlarga

yoʻl qoʻyilmasligi;

tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishdan oʻzaro manfaatdorlik;

tashqi iqtisodiy faoliyat subyektlarining huquqlari va qonuniy

manfaatlari davlat tomonidan himoya qilinishi.

Tashqi iqtisodiy faoliyatga davlat taʼsiri quyidagi yoʻnalishlarda

amalga oshiriladi:

1. Iqtisodiy taraqqiyotga, barqarorlikka erishish maqsadida eksport-

import operatsiyalarini tartibga solish , bojxona va valyuta nazoratini

amalga oshirish yoʻli bilan.

2. Fuqarolar sogʻligini himoyalash va ekologik xavfsizlikni

taʼminlash yoʻnalishida, bunda muayyan tovarlarni Oʻzbekistonga olib

kirilishi paytida ularning sifat va kelib chiqish sertifikatlariga,

veterinariya, sanitariya guvohnomalariga ega boʻlishligi talab etiladi,

hamda bunday hujjatlarning mavjud boʻlmasligi ushbu tovarlarni

Oʻzbekiston Respublikasining bojxona hududidan oʻtkazmasligiga sabab

boʻladi.

3. Oʻzbekistonlik ishlab chiqaruvchilar uchun xorijiy bozorlarga keng

yoʻl ochilishini taʼminlash yoʻnalishi boʻyicha, bunda Oʻzbekistonning

xalqaro koʻp tomonlama va ikki tomonlama shartnoma va bitimlari, ayniqsa,

savdo-iqtisodiy masalalarda hamkorlikni yoʻlga qoʻyish hamda

rivojlantirishga oid shartnomalar tuzilishi, ratifikatsiya qilinishi,

Oʻzbekistonning halqaro tashqilotlarga aʼzo boʻlishi, ular faoliyatida

ishtirok etishi ushbu maqsadlarga xizmat qiladi.

4. Davlat ehtiyojlarini taʼminlash yoʻnalishi boʻyicha, bunda imtiyozli

shartlarda kreditlar berish, bojxona boji va boshqa toʻlovlardan ozod

qilish, valyutaning bir qismini majburiy sotish majburiyatidan ozod

qilish, kvotalar belgilab berish kabi qulay iqtisodiy shart-sharoitlar

yaratiladi va shu yoʻl bilan davlat ehtiyoji uchun mahsulot keltirilishi

qoʻllab- quvvatlanadi.

5. Oʻzbekistonlik tadbirkorlarning tashqi bozorda

raqobatbardoshligini taʼminlash va oshirib borish. Ana shu maqsadda

Oʻzbekiston Respublikasining “Boj tarifi toʻgʻrisida”gi qonunida

kompensatsiya hamda dempingga qarshi bojlar qoʻllash, boshqa shakllarda

qulay shart-sharoitlar yaratib berish nazarda tutilgan.

6. Ayrim tarmoqlar taraqqiyotini ragʻbatlantirish yoʻnalishi boʻyicha,

bunda koʻproq Oʻzbekiston agrar-industrial mamlakat boʻlganligi tufayli

qishloq xoʻjaligi tovar ishlab chiqaruvchilari, fermer va dehqon

xoʻjaliklari, kichik va xususiy tadbirkorlik subyektlari har tomonlama

qoʻllab-quvvatlanmoqda hamda ularga tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga

oshirilishi sohasida qulay sharoitlar yaratib berilmokda.

Oʻzbekiston Respublikasining “Tashqi iqtisodiy faoliyat

toʻgʻrisida“gi qonunining 9-moddasiga muvofiq Oʻzbekistonda tashqi

iqtisodiy faoliyatning asosiy yoʻnalishlari quyidagilardan iborat:

xalqaro iqtisodiy va moliyaviy hamkorlik;

tashqi savdo faoliyati;

chet el investitsiyalarini jalb qilish ;

Oʻzbekiston Respublikasidan tashqaridagi investitsiya faoliyati.

Tashqi iqtisodiy faoliyat turli tuman shartnomalar (kontrakt,

kelishuv, bitimlar) tuzish orqali amalga oshiriladi.

Xoʻjalik shartnomalarining, shu jumladan tashqi iqtisodiy faoliyat

sohasidagi shartnomalarni tuzish va ijro etishga oid boʻlgan asosiy

prinsiplar hamda qoidalar Oʻzbekiston Respublikasining Xoʻjalik

yurituvchi subyektlar faoliyatining shartnomaviy huquqiy bazasi

toʻgʻrisida”gi qonuni bilan belgilangan .

Import shartnomalari Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar

Mahkamasining 2003 yil 30 sentyabrdagi 416 - sonli “Eksport-import

operatsiyalarining monitoringi yuritilishini yanada takomillashtirish

chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi qarori talablariga muvofiq holda tuzilib,

import qiluvchilarning chet el valyutasidagi talab qilib olinguncha depozit

hisobvaraqlari mavjud boʻlgan vakolatli banklarda hisobga olinadi.

Import shartnomalarini (import shartnomasiga qoʻshimchalarni)

vakolatli banklarda hisobga qoʻyish uchun import qiluvchi tomonidan

quyidagi hujjatlar taqdim qilinadi:

Ushbu Nizomning ilovasiga muvofiq shaklda toʻldirilgan ariza;

shartnoma (qoʻshimcha kelishuv)ning asl nusxasi;

shartnoma (qoʻshimcha kelishuv)ning kseronusxasi;

qonunchilikda belgilangan tartibda rasmiylashtirilgan import

bitimi pasporti uch nusxada;

Import shartnomalari (qoʻshimcha kelishuvlar) ning vakolatli

banklarda hisobga olinishi, hujjatlar topshirilgan kun ham inobatga

olingan holda, ikki ish kunida amalga oshiriladi.

Vakolatli banklarda shartnomalar (qoʻshimcha kelishuvlarni) koʻrib

chiqish natijalari boʻyicha, topshirilgan hujjatlar belgilangan talablarga

muvofiq boʻlgan holda shartnoma (qoʻshimcha kelishuv) asl nusxasining har

bir varagʻi, uning kseronusxasi va import bitimi pasportining uch

nusxasida tashqi savdo shartnomalarini hisobga olish va ularni nazorat

qilish boʻlinmasi boshligʻining imzosi qoʻyilib, bankning toʻrtburchak muhri

bosiladi, shuningdek, import qiluvchiga shartnomaga identifikatsion raqam

berilganligi toʻgʻrisidagi maʼlumotnoma taqdim etiladi.

Shartnoma (qoʻshimcha kelishuv) vakolatli bankda hisobga olinganidan

soʻng, import shartnomasi (qoʻshimcha kelishuv) haqidagi maʼlumotlar Tashqi

savdo operatsiyalari yagona elektron axborot tizimiga kiritiladi. Shartnoma

(qoʻshimcha kelishuv)ning asl nusxasi va import bitimi pasportining ikki

nusxasi shartnoma (qoʻshimcha kelishuv)ni bojxona organlarida hisobga

qoʻyish uchun import qiluvchiga qaytarib beriladi. Import shartnomasi

(qoʻshimcha kelishuv)ni bojxona organlarida hisobga olish hujjatlar

topshirilgan kun hisobga olingan holda ikki ish kunida amalga oshiriladi.

Ayni paytda, ish va xizmatlarni import qilishga oid shartnomalar

bojxona organlarida hisobga olinmaydi. Tovarlar, ish va xizmatlar

birgalikda import qilinishi koʻzda tutilgan shartnomalar bundan mustasno.

Import qilinayotgan tovarlar (ish va xizmatlar) toʻlovi, import

qiluvchi tomonidan vakolatli bankda chet el valyutasidagi talab qilib

olinguncha depozit hisobvaragʻidan bank oʻtkazmasi, hujjatli akkreditivlar

uchun birxillashtirilgan qoida va odatlarga (Xalqaro savdo palatasining

1993 yildagi tahrirdagi № 500 nashri,) hamda inkasso buyicha

birxillashtirilgan qoidalarga (Xalqaro savdo palatasining 1995 yildagi

taxrirdagi № 522 nashri) muvofiq hisob-kitoblarning akkreditiv va

inkasso shakllarida amalga oshiriladi.

Boʻnak toʻlovlari, import qiluvchilar davlat roʻyxatidan oʻtgan manzil

boʻyicha bojxona organlarida shartnoma hisobga olinganidan soʻng, shartnoma

shartlariga muvofiq holda amalga oshiriladi.

Tovar bojxonada “erkin muomalaga chiqarish uchun” tartibotida

rasmiylashtirilganidan soʻng, import qiluvchi tomonidan vakolatli bankka

kelib tushgan tovar uchun chet el valyutasini toʻlashga asos boʻlib xizmat

kiluvchi tovar kelib tushgani toʻgʻrisidagi bojxona xizmatining tegishli

belgilari qoʻyilgan tovarni olib kirish varaqchasi asl nusxasi taqdim

qilinadi.

Norezidentlar tomonidan import qiluvchilarga ishlar bajarilishi va

xizmatlar koʻrsatilishi koʻzda tutilgan shartnomalarning toʻlovi, taqdim

etilgan hujjatlar (bajarilgan ishlar boʻyicha dalolatnomalar, invoyslar,

toʻlovnoma) asosida hamda import bitimi pasportida mablagʻlarni oʻtkazish

sanasi va summasi qayd etilgan holda amalga oshiriladi.

Import qilinayotgan tovarlar (bajarilgan ishlar, koʻrsatilgan

xizmatlar) uchun toʻlov import qiluvchilar tomonidan vakolatli bankka

oʻrnatilgan tartibda tegishli hujjatlar taqdim etilgan kundan keyingi ish

kunidan kechiktirmasdan amalga oshiriladi.

Boʻnak toʻlovlari boʻyicha mablagʻlar qaytarilganda yoki vakil-bankning

vositachilik haqi import qiluvchining mablagʻlari hisobidan toʻlanishi

hisobiga import shartnomasi boʻyicha tovarlar toʻliq kelib tushmaganda,

ushbu mablagʻ debitorlik qarzi deb hisobga olinmasdan, import qiluvchi

balansining chiqim qismida hisobga olinishi lozim.

Vakolatli banklar import shartnomalarini bajarilishi yuzasidan

Markaziy bank va uning hududiy Bosh boshqarmalariga, Oʻzbekiston

Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilanadigan shakllar va

sanalarda hisobot taqdim etib boradilar.

Vakolatli banklar tomonidan bojxona va soliq organlari bilan

import qiluvchilarning tashqi savdo operatsiyalari boʻyicha qonunchilikda

belgilangan tartibda maʼlumotlar almashinuvi amalga oshiriladi.

Vakolatli banklar va bojxona organlari zimmasiga, qonunchilikka

muvofiq, import shartnomalarining oʻz vaqtida va toʻgʻri hisobga olinishi

hamda toʻlov shakllarining toʻgʻri qoʻllanilishi uchun javobgarlik yuklanadi.

Oʻzbekiston Respublikasining “Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy

banki toʻgʻrisida”gi Qonunining 7-va 40-moddalari, Oʻzbekiston

Respublikasining “Valyutani tartibga solish toʻgʻrisida”gi qonuni,

Oʻzbekiston Respublikasining “Xoʻjalik yurituvchi subyektlar

faoliyatiniig shartnomaviy-xuquqiy bazasi toʻgʻrisida”gi qonuni,

Oʻzbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 94-moddasi, Oʻzbekiston

Respublikasining “Tashqi iqtisodiy faoliyat toʻgʻrisida” va “Tadbirkorlik

faoliyatining erkinligi kafolatlari toʻgʻrisida”gi qonunlari, Oʻzbekiston

Respublikasi Prezidentining “Eksport-import operatsiyalari ustidan

valyuta nazoratini taʼminlash chora-tadbirlari toʻgʻrisida” 1994 yil 20

apreldagi PF-837-sonli farmoni va boshqa qonunchilik hujjatlariga

muvofiq ishlab chiqilgan boʻlib, u vakolatli banklar muassasalari

tomonidan eksport va barter bitimlari xisobini yuritish va ular ijrosi

ustidan nazoratni amalga oshirish tartibini belgilaydi.

Vakolatli banklarda bojxona tartibidan qatʼi nazar barcha eksport va

barter bitimlari, jumladan:

• chet el valyutasiga respublika tovar-xom ashyo birjalarida;

• tovarlarni qayta ishlash uchun;

• Oʻzbekiston investitsiyalari ishtirokida xorijda tashqil etilgan

korxonalarga jumladan, konsignatsiya asosida tovar yetkazib berish

uchun;

• hukumatlararo bitimlarga koʻra tovarlar yetkazib berish uchun

tuzilganlar hisobga olinadi.

Eksport qilinishi taqiqlangan tovarlarni olib chiqib ketishga doir

bitimlarning vakolatli banklar tomonidan hisobga olinishi man etiladi.

Eksport bitimlari eksportchilarning chet el valyutasidagi talab

qilib olinadigan depozit hisobvaraqlari ochilgan manzil boʻyicha vakolatli

banklar muassasalarida hisobga olinadi.

Belgilangan tartibda tuzilgan barter bitimlari eksportchilarning

chet el valyutasidagi talab qilib olinadigan depozit hisobvaraqlari

ochilgan manzil boʻyicha vakolatli banklar muassasalarida hisobga olinadi.

Eksportchilar joʻnatilgan tovarlar va koʻrsatilgan xizmatlar uchun

tushum, ularning hisobvaraqlariga oʻz vaqtida va toʻliq kelib tushishi uchun

javobgardirlar.

Bunda oʻzbekistonlik eksportchilar tomonidan boshqa yuridik shaxslar

foydasiga amalga oshiriladigan trans-ferabel akkreditivlari va boshqa

toʻlov hujjatlarini qoʻllash yoʻli bilan tushumni boshqalarga berish

taqiqlanadi.

Firmalarning xorijiy banklardagi hisobvaraqlari orqali xorijiy

sheriklar bilan eksport operatsiyalari boʻyicha oʻzaro hisob-kitoblarning

amalga oshirilishi man etiladi.

Vakolatli banklarda eksport va barter bitimlarini roʻyxatga olshm

maqsadida eksportchi tomonidan quyidagi hujjatlar taqdim etiladi:

• ilova qilingan shakl boʻyicha ariza;

• bitimning asl nusxasi;

• bitim nusxasi;

• maxsus tovarlar eksporti bitimlari boʻyicha - Tashqi iqtisodiy

aloqalar agentligi litsenziyasining nusxasi;

• barter bitimlarini hisobga olishda - Oʻzbekiston Respublikasi

Vazirlar Maqkamasi, Qoraqalpogʻiston Respublikasi Vazirlar

Kengashi, viloyatlar va Toshkent shaxri qokimliklari qarorining

nusxasi, Deqqon va fermer xoʻjaliklari uyushmasi aʼzolari yoki

ularning tayyorlov shirkatlari tomonidan tuzilgan meva-sabzavotlar

va ularni qayta ishlash maqsulotlarini chetga olib chiqishga oid

barter bitimlari boʻyicha - tuman va shahar hokimliklarining barter

operatsiyalarini amalga oshirish uchun bergan ruxsatnomasi va

Uyushmaga aʼzolik toʻgʻrisidagi guvohnoma nusxasi;

Oʻzbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligida

roʻyxatga olinishi lozim boʻlgan eksport bitimlari Oʻzbekiston

Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligida roʻyxatga olinganidan

soʻng vakolatli banklar tomonidan hisobga olinadi.

Respublika tovar-xom ashyo birjalarida chet el valyutasiga tuzilgan

eksport bitimlari respublika tovar-xom ashyo birjalarida qayd

etilganidan va bojxona organlarida hisobga olinganidan soʻng vakolatli

banklarda roʻyxatga olinadi.

Vakolatli banklarda eksport va barter bitimlarini roʻyxatga olish

ikki ish kuni, Deqqon va fermer xoʻjaliklari uyushmasi aʼzolari tomonidan

tuzilgan bitimlar esa - bir ish kuni mobaynida amalga oshiriladi.

Hisobga olingan har bir eksport (barter) bitimi boʻyicha vakolatli

bank uning ijrosi bilan bogʻliq boʻlgan operatsiyalar ustidan nazoratni

olib boradi. Hisobga olingan bitimlar boʻyicha kelayotgan barcha tushum

eksportchilarning tranzit hisobvaragʻiga kiritiladi va bu haqda vakolatli

bank keyingi ish kunidan kechiktirmasdan belgilangan tartibda eksportchiga

xabar beradi. Agar toʻlov hujjatlariga muvofiq qaysi bitim boʻyicha

tovarlar (ishlar, xizmatlar) eksporti uchun pul mablagʻlari kelib

tushganligini aniqlashning imkoniyati boʻlmasa, eksportchi xabarni olgan

sanadan boshlab uch kun mobaynida vakolatli bankka tushum kelib tushgan

bitim boʻyicha ushbu bitimning raqami va tuzilgan sanasi toʻgʻrisida,

shuningdek, ular ijrosining bank tomonidan tegishlicha nazorat qilinishi

uchun zarur boʻlgan boshqa maʼlumotlarni taqdim etadi.

Eksport bitimlari boʻyicha qonunchilikda belgilangan tartib va

miqdorda majburiy sotuv amalga oshiriladi.

Eksport qiluvchi va import qiluvchiga xizmat koʻrsatuvchi banklar

oʻrtasida toʻgʻridan-toʻgʻri vakillik munosabatlari mavjud boʻlmaganligi

tufayli, eskport bitimlari boʻyicha toʻlovlar Oʻzbekiston Respublikasi

banklari bilan vakillik munosabatlarini oʻrnatgan boshqa banklar orqali

amalga oshirilgan holatda va vakil-bankning vositachilik haqi eksportchi

hisobvaragʻiga kelib tushayotgan mablagʻlar hisobidan toʻlanganda, ushbu

xarajatlar debitorlik qarzi deb hisoblanmaydi va eksportchi balansining

xarajat qismida hisobga olinadi.

Tovar va xizmatlarni eksport va import qilish bilan bogʻliq xalqaro

hisob-kitob operatsiyalari Oʻzbekiston Respublikasi qonunchiligi, Xalqaro

savdo palatasining Birxillashtirilgan qoida va taomillari hamda tegishli

meʼyoriy hujjatlar bilan tartibga solinadi.

Tijorat banklari xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirishlari

uchun:

• Oʻzbekiston Respublikasining valyuta bilan ishlashga doir amaldagi

qonunchiligi, Xalqaro savdo palatasining inkasso, akkreditiv, bank

oʻtkazmalari va kafolatlarga tegishli Birxillashtirilgan qoida hamda

taomillarini, xalqaro hisob-kitoblar boʻyicha bank operatsiyalarini

bajarishning amaldagi tartibi, hukumatlararo va banklararo

bitimlarni bilish;

• akkreditiv xatlar, inkasso va oʻtkazma topshiriqnomalar, shuningdek

tovarga - ilova qilinadigan va boshqa hujjatlarning mazmunini bilish,

tushunish va ularni akkreditiv shartlariga muvofiqligini tekshira

olish darajasida chet tilini hamda bank atamalarini bilish;

• hisob-kitoblarni tekshirish va qiyoslanmagan summalarni tartibga

solish tartibini bilish;

• bank va mijoz manfaatlari nuqtai nazaridan olingan va qoʻyilgan

majburiyatlarni tahlil qila bilish;

• bank tijorat yozishmalarini chet tilida yuritish tajribasiga ega boʻlish.

Tovar va xizmatlar eksporti hamda importi boʻyicha hisob-kitoblar

amalga oshiriladigan ish uchastkasi mijozlar va xorijiy banklar bilan

toʻgʻri munosabat oʻrnata oladigan, tez-tez yuzaga keladigan

kelishmovchiliklarni xalqaro qoida va taomillarga muvofiq hal qilish

yoʻllarini topa oladigan, yuqori malakali xodimlar bilan taʼminlashni

talab qiladi. Shuni hisobga olish zarurki, hisob-kitoblarni amalga

oshirish vaqtida bank yoʻl qoʻygan har qanday xato jarima va burdsizlik

toʻlovi shaklidagi valyuta yoʻqotishlariga olib keladi. Bu soha

mutaxassislarining ish tajribasi xatolarni oʻz vaqtida aniqlash, ularning

turini tushunish va ular boʻyicha javobgarlikni toʻgʻri belgilash uchun zarur

boʻladi. Bu esa yoʻqotishlarni iloji boricha kamaytirish imkonini beradi.
Tijorat banklari xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida muhim

va yetakchi oʻrinni egallaydi. Xalqaro hisob-kitoblar bankning statistik

maʼlumotlariga koʻra, hozirgi vaqtda xalqaro moliya bozorlaridagi

operatsiyalarning 50 foiziga yaqin qismi 10 ta tijorat bankning hissasiga

toʻgʻri keladi. Jahon oborotidagi toʻlovlarning 85 foizidan ortiq qismi

tijorat banklari orqali amalga oshirilmoqda. Xalqaro operatsiyalarning 56

foizi London, Nyu-York va Tokio bozorlarida amalga oshirilmoqda.

Mazkur maʼlumotlar shundan dalolat beradiki, birinchidan, tijorat

banklari xalqaro iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirishda muhim oʻrin

tutmoqda; ikkinchidan, tijorat banklari xalqaro munosabatlarda ishtirok

etayotgan subyektlarning toʻlov operatsiyalarining mutloq asosiy qismini

amalga oshirishni taʼminlamoqda; uchinchidan, XIM tizimida xalqaro

tijorat banklarining yuqori darajadagi mavqei yuzaga keldi, ular xalqaro

moliya bozorlaridagi operatsiyalarning yarmiga yaqinini amalga oshirmoqda;

toʻrtinchidan, moliyaviy aktivlar bilan amalga oshiriladigan xalqaro

operatsiyalarning asosiy qismini bir necha yirik moliyaviy markazlarga

toʻplanish tendensiyasi koʻzatilmoqda.

Xalqaro hisob-kitoblar – xorijiy valyutalardagi talab va

majburiyatlarni amalga oshirish va tartibga solish tizimi boʻlib, turli
mamlakatlarning xuquqiy va jismoniy shaxslari oʻrtasidagi iqtisodiy,

siyosiy va madaniy aloqalar munosabati bilan yuzaga keladi. Xalqaro hisob-

kitob munosabatlari, bir tomondan, toʻlovlarni amalga oshirish tartibi va

shartlarini oʻz ichiga olsa, ikkinchi tomondan, tijorat banklarining ularni

amalga oshirish bilan bogʻliq boʻlgan kundalik faoliyatini oladi.

Bozor iqtisodiyotining muhim va ajralmas tuzilmalaridan biri

hisoblanuvchi banklar tizimi va xalqaro munosabatlar doimo oʻzoro bogʻliq

shaklda rivojlanib kelgan. Shu bilan birga, banklar xalqaro

munosabatlarda hisob-kitoblarni amalga oshirish, xoʻjalik subyektlarini

kreditlash, xalqaro kapitallarni qayta taqsimlashda vositachi sifatida

ishtirok etish, tashqi munosabatlarda qatnashuvchi subyektlarga boshqa turli

xizmatlar koʻrsatish orqali mehnat unumdorligini hamda ishlab

chiqarishning samaradorligini oshirishga amalda yordam koʻrsatadilar.

Xalqaro tijorat banklari xalqaro miqyosida keng tarqalgan va

rivojlangan filial tarmoqlariga va banklararo vakillik hisob

varaqlariga ega boʻlib, bu ikki omil, pirovard natijada, ularning XIM

tizimidagi yuqori darajadagi mavqeini taʼminlashning birlamchi zaruriy

sharti hisoblanadi. Tijorat banklarining xalqaro vakillik munosabatlari

geografik yoʻnalishi, operatsiya turlari va munosabatlarning xarakteriga

koʻra farqlanadi.

Tijorat banklarining oʻzaro vakillik munosabatlari geografik

yoʻnalishiga koʻra ichki va tashqi munosabatlarga boʻlinadi. Ichki

munosabatlar deganda, bir mamlakat ichidagi tijorat banklari oʻrtasidagi

oʻrnatilgan oʻzaro vakillik munosabatlari tushuniladi. Xalqaro hisob-

kitoblarning asosiy qismi tashqi vakillik munosabatlari orqali amalga

oshiriladi. Bunda toʻlovlar “Nostro” va “Vostro” vakillik hisob varaqlari

orqali amalga oshiriladi.

Oʻzbekiston Respublikasi tijorat banklarining rivojlangan

xorijiy davlatlarning tijorat banklari bilan bir tomonlama tashqi

vakillik munosabatlariga ega ekanligi xalqaro operatsiyalar koʻlamini

kengaytirishga salbiy taʼsir qiladi. Masalaning mohiyati shundaki,

Respublikamizning yirik tijorat banklari rivojlangan xorijiy

davlatlarning tijorat banklarida oʻzlarining “Nostro” vakillik hisob

varagʻiga ega. Rivojlangan xorijiy davlatlarning tijorat banklari esa,

respublikamizning tijorat banklarida oʻzlarining “Vostro” vakillik

hisob varagʻiga ega emaslar.

Tijorat banklarining xalqaro vakillik munosabatlari

operatsiyalarining turi boʻyicha, ikkiga, yaʼni, mijozlarning operatsiyalari

va bankning oʻzini operatsiyalarini amalga oshirish bilan bogʻliq

munosabatlarga boʻlinadi. Mijozlarning operatsiyalariga ularga trast

xizmati koʻrsatish operatsiyalari, mijozlarning tijorat operatsiyalari,

ularning majburiyatlari boʻyicha toʻlov topshiriqnomalari, cheklar,

hujjatlashtirilgan akkredetivlar va inkasso vositasida toʻlovlarni

amalga oshirish operatsiyalari, qimmatli qogʻozlar bilan bogʻliq opratsiyalar,

ularga kafolatlar berish va boshqa operatsiyalar kiradi.

Banklarning oʻz operatsiyalariga xorijiy valyutada kreditlar berish va

kreditlar olish, depozitlar qabul qilish, valyutalarni, qimmatli

qogʻozlarni sotib olish va sotish operatsiyalari kiradi.

Oʻzbekiston Respublikasi tijorat banklarining birontasi hozirgi

kunga qadar xalqaro qimmatli qogʻozlar bozorining listingiga kirmagan. Bu

esa, ularning xorijiy valyutadagi yozalgan qimmatli qogʻozlar bilan bogʻliq

operatsiyalarini rivojlantirishga toʻsqinlik qiladi.

Respublikamiz tijorat banklarining valyutalarni sotib olish

operatsiyalarining rivojlanish darajasi ularning imkoniyatlari

darajasidan ancha past. Bu holatning namoyon boʻlish shakllari quyida-

gilardan iborat:

a) Respublikamiz tijorat banklarining xalqaro valyuta

bozorlaridagi operatsiyalari miqdori juda kichik. Bu operatsiyalar asosan

import toʻlovlarini amalga oshirish bilan bogʻliq.
b) Respublikamiz tijorat banklarining valyuta opsionlari va valyuta

fyucherslari bilan bogʻliq muddatli operatsiyalari mavjud emas.

v) Mamlakatimiz banklarida svop operatsiyalari rivojlanmagan.

Tijorat banklarining xalqaro vakillik munosabatlari oʻzaro

munosabatlarning xarakteriga koʻra, hisob varagʻi ochish asosidagi va hisob

varagʻi ochmasdan turib oʻrnatiladigan munosabatlarga boʻlinadi.

Koʻpchilik holatlarda oʻzaro vakillik munosabatlari ikki tomonlama

yoki bir tomonlama hisob varaqlari ochish yoʻli bilan amalga oshiriladi.

Ayni vaqtda, hisob varaqlari ochmasdan turib ham oʻzaro vakillik

munosabatlarini oʻrnatish mumkin. Bunda xalqaro hisob-kitoblar uchinchi

bankda ochilgan hisob varagʻi orqali amalga oshiriladi.

Tijorat banklarining xalqaro hisob-kitob munosabatlarini oʻrnini

belgilovchi ikkinchi asosiy omil ularning xalqaro elektron toʻlov tizimiga

ulanishi hisoblanadi.

Oʻzbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan soʻng, bank

sohasida olib borilgan islohatlar natijasida qisqa muddatda milliy

elektron toʻlovlar tizimi joriy etildi. Buning natijasida Oʻzbekiston

Respublikasi tijorat banklarida xoʻjalik subektlari oʻrtasida toʻlovlar

oʻtkazish vaqti keskin ravishda qisqardi.

Maʼlumotlarga koʻra, xoʻjalik subyektlari oʻrtasidagi toʻlov

topshiriqnomalari bilan amalga oshiriladigan hisob-kitoblar 1991 yil

respublika ichida 90 kunda, viloyat ichida 30 kunda amalga oshirilgan boʻlsa,

1997 yilga kelib ushbu hisob-kitoblar respublika ichida 15 minutda, viloyat

ichida 3 minutda amalga oshiriladigan boʻldi. Tijorat banklarida eng

zamonaviy texnalogiyalarga asoslangan elektron tizimni joriy qilinishi

ularni xalqaro elektron toʻlov tizimiga ulanishga imkon berdi.

Xalqaro elektron toʻlov tizimida yetakchi oʻrinni, shubhasiz, SWIFT

(Jahon banklararo moliyaviy telekomunikatsiyalar hamjamiyati) tizimi

egallaydi. Ushbu tizim 1973 yilda AQSH va Gʻarbiy Yevropa tijorat

banklarining tashabbusi bilan tuzilgan edi. Hozirgi kunda SWIFT

tizimining uch markazi mavjud boʻlib, ular Bryussel, Amsterdam va

AQSHning Kilperer shaharlarida joylashgan.

S.W.I.F.T. tizimi xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish vaqtini

sezilarli darajada qisqartirdi. Hozirgi vaqtda, S.W.I.F.T. tizimi orqali

har qanday dunyoning istalgan mamlakatiga 5 daqiqada yetkazalashi mumkin.

Holbuki, S.W.I.F.T. tizimi yuzaga keltirilganga qadar AQSH va Gʻarbiy

Yevropa mamlakatlarining xoʻjalik subyektlari oʻrtasida toʻlov

topshiriqnomalari bilan amalga oshiriladigan hisob-kitoblar bir

haftadan 10 kungacha choʻzilar edi.

Tijorat banklarining xalqaro munosabatlardagi hisob-kitob

operatsiyalarining oʻrni va ahamiyatini oshishiga sabab boʻlgan uchinchi omil

xalqaro hsiob-kitoblar boʻyicha xalqaro qoidalarni qabul qilishi boʻldi.

1930-1932 yillar mobaynida Xalqaro Savdo Palatasi tomonidan

hujjatlashtirilgan akkredetivlar va inkasso boʻyicha xalqaro qoidalar

qabul qilindi.

Xalqaro qoidalar xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish

jarayonini osonlashtiradi va soddalashtiradi. Chunki ular mamlakatning

milliy qonunchiligidagi oʻzaro farqlar va qarama-qarshiliklarni bartaraf

etish imkonini beradi.

Masalan, hujjatlashtirilgan akkredetivlar boʻyicha qabul qilingan

xalqaro qoida akkredetivlarning toʻrt asosiy shaklini mavjudligi va

ularning har biri bilan toʻlovlarni amalga oshirish tartibi aniq belgilab

qoʻyilgan. Hususan, chaqirib olinadigan akkredetivlar akkredetiv banki

tomonidan mustaqil ravishda bekor qilinishi yoki uning toʻlov shartlari

oʻzgartirilishi mumkin. Yoki tasdiqlangan hujjatlashtirilgan

akkredetivni olaylik. Ushbu akkredetiv uchinchi mamlakat banki tomonidan

siyosiy riskni bartaraf etish maqsadida tasdiqlandi va siyosiy risk yuz

bergan taqdirda akkredetiv summasi tasdiqlangan bank tomonidan toʻlab

beriladi.
Inkasso toʻgʻrisida xalqaro qoidada inkassoni ikki asosiy shaklining,

yaʼni sof inkasso va hujjatli inkassoning mavjud ekanligi eʼtirof

etilgani holda, har bir shakl boʻyicha xalqaro hisob-kitoblarni amalga

oshirish tartibi aniq belgilab qoʻyilgan. Masalan, sof inkassoda faqat

toʻlov hujjatlarini inkassoga qabul qilinadi va veksel akseptlangandan

soʻng tovarlar bilan bogʻliq hujjatlar importyorga oʻzatiladi. Hujjatli

inkassoda esa, faqat tijorat hujjatlari inkassoga qabul qilinadi yoki

tijorat hujjatlari toʻlov hujjatlari bilan birgalikda inkassoga qabul

qilinadi. Agar tijorat hujjatlarining oʻzi inkassoga qabul qilinsa, u

holda tovarlar bilan bogʻliq hujjatlar importyorga toʻlov haqiqatda amalga

oshirilgandan soʻng oʻzatiladi.

Yuqorida qayd etilgan xalqaro qoidalardan tashqari, veksel

muomalasi va cheklar boʻyicha xalqaro Jeneva konvensiyasi mavjud. Ushbu

konvensiyalarda veksellar va cheklardan xalqaro hisob-kitoblarda

foydalanishning huquqiy asoslari belgilab berilgan. Masalan,

banklarning orderli cheklari aniq taʼminlanganlik obyektiga ega emas.

Yaʼni, orderli chekni bank mijozining yozma koʻrsatmasiga asosan yozadi va

bunda mijozning joriy hisob varagʻida valyuta mablagʻlarining mavjudligi

yoki yoʻqligi inobatga olinmaydi.

Shuningdek, banklarning orderli cheklarini indossament yordamida

uchinchi shaxsga oʻzatish mumkin.

Oʻzbekiston Respublikasi xoʻjalik amaliyotida qoʻllanilayotgan hisob-

kitob cheklarini uchinchi shaxsga uzatish mumkin emas. Bundan tashqari, chek

summasi albatta alohida hisob raqamida deponent qilinadi.

Tijorat banklarining xalqaro hisob-kitob munosabatlari bir qator

oʻziga xos hususiyatlarga ega boʻlib, ular quyidagilardan iborat:

• Importyorlar va eksporterlar, ularning banklari tashqi savdo

shartnomasiga bevosita bogʻliq boʻlmagan oʻzaro munosabatga

kirishadilar. Mazkur oʻziga xos munosabat tovarlar bilan bogʻliq
hujjatlarni rasmiylashtirish, tekshirish, oʻzatish va toʻlovlarni

amalga oshirish natijasida yuzaga keladi.

• Tijorat banklarining xalqaro hisob-kitob operatsiyalari milliy

qonunchilik bilan, shuningdek, xalqaro qoidalar bilan tartibga

solinadi. AQSHda yagona savdo kodeksi mavjud boʻlib, unda

banklarning xalqaro hisob-kitob operatsiyalarini amalga oshirish

uchun zarur boʻlgan huquqiy asoslar oʻz aksini topgan.

• Tijorat banklarining xalqaro hisob-kitob munosabatlari

unifikatsiya obyekti boʻlib, u xoʻjalik aloqalarining

baynalminallashuvi va bank operatsiyalarining universallashuviga

asoslangan.

• Banklarning xalqaro hisob-kitob operatsiyalarida ikki toʻlov sharti

qoʻllaniladi: a) Toʻlovlar hujjatlarga qarshi. b) Toʻlovlar akseptga

qarshi. Birinchi toʻlov shartida importyor toʻlovni amalga oshirgandan

keyingina unga tovarlar bilan bogʻliq hujjatlar beriladi.

Toʻlovning ikkinchi shartida importyor tomonidan veksel

akseptlangandan keyingina unga hujjatlar beriladi.

• Koʻpchilik rivojlanayotgan davlatlarda milliy valyutaning baholovchi

valyuta vazifasini bajara olmasligi va ushbu mamlakatlardagi

banklarning rivojlangan xorijiy davlatlarning banklari bilan bir

tomonlama vakillik munosabatlariga ega ekanligi tijorat

banklarining xalqaro hisob-kitob operatsiyalarini rivojlanishiga

toʻsqinlik qilmoqda.

• Xalqaro hisob-kitob operatsiyalarining 90 foiziga yaqin qismi faqat

beshta valyutada amalga oshirilmoqda. Bularga AQSH dollari, yevro,

Yaponiya iyeni, Buyuk Britaniya funt sterlingi va Shveysariya franki

kiradi.

Mazkur valyutaning barchasini erkin suzib yuruvchi kurs rejimiga ega

ekanligi xalqaro hisob-kitob munosabatlarida valyuta riski muammosi va

toʻlov riski muammosini yuzaga keltirmoqda.

Xulosa qilib aytganda, xalqaro tijorat banklari XIM tizimida

muhim va hal qiluvchi rolni oʻynamoqda. Ularning xalqaro hisob-

kitoblarni amalga oshirish borasidagi boy tajribasini ilmiy asosda

oʻrganish respublikamizning tijorat banklari uchun katta amaliy ahamiyatga

egadir.

Tijorat banklarining xalqaro hisob-kitob operatsiyalarini toʻgʻri

tasniflash asosida ularning samaradorligini baholash muhim ahamiyat kasb

etadi. Buning boisi shundaki, tijorat banki uchun toʻlov riski har bir

xalqaro hisob-kitob shaklida bir-biridan farq qiladi.

Xalqaro bank amaliyotida tijorat banklarining xalqaro hisob-kitob

operatsiyalari, iqtisodiy mohiyatiga koʻra, ikki yirik guruhga ajratiladi:

1. Sof toʻlovlar.

2. Hujjatlashtirilgan toʻlovlar.

Bunda turkumlash uchun mezon boʻlib, toʻlov shartlari hisoblanadi.

Masalan, sof toʻlovlar uchun uch toʻlov sharti xos:

a) tovarlar summasining maʼlum qismini oldindan toʻlash;

b) tovarlar summasini tovarni qabul qilib olgandan soʻng toʻlash;

v) ochiq hisob varaqlari boʻyicha hisoblashish.

Ushbu uchala shartdan kamida bittasi bajariladigan toʻlov shakli sof

toʻlov hisoblanadi. Shu boisdan ham, sof toʻlovlarga toʻlov

topshiriqnomalari va cheklar vositasidagi xalqaro hisob-kitoblar

kiritiladi.

Toʻlov topshiriqnomalari bilan amalga oshiriladigan hisob-

kitoblarda import summasi tovar qabul qilib olingandan soʻng amalga

oshiriladi. Bunda importyor birinchi navbatda tovarlar bilan bogʻliq

hujjatlarni oladi. Undan keyin esa, tovarlar bilan bogʻliq hujjatlar

orqali tovarlarni portdan yoki omborxonadan oladi. Importyor tovarni

sifatini haqiqatda tekshirgandan keyin toʻlov topshiriqnomasi yozadi.

Demak, tijorat banki uchun mazkur hisob-kitob shaklida toʻlov riski mavjud

emas. Bundan tashqari, ushbu toʻlov shakli importyor uchun qulay boʻlib,

eksportyorga toʻlov riskini yuzaga keltiradi. Bunday sharoitda toʻlov riski

muammosining chuqurlashishi debitor qarzdorlik summasining oshishiga va

mamlakat eksport tushumini kamayishiga olib kelishi mumkin. Bu holat esa,

oʻz navbatida, milliy valyutaning almashuv kursiga va eksportyorlarning

toʻlovga qobilligiga salbiy taʼsir qiladi.

Xalqaro savdoni moliyalashtirish bilan bogʻliq boʻlgan xalqaro hisob-

kitob munosabatlarida tijorat banklarining orderli cheklaridan keng

koʻlamda foydalaniladi. Respublikamiz bank amaliyotida esa, hozirgi vaqtda

banklarning orderli cheklari muomalasi mavjud emas.

Tijorat banklarining orderli cheklari bilan amalga oshiriladigan

xalqaro hisob-kitob operatsiyalarida bank chekni mijozning yozma

koʻrsatmasiga asosan yozadi. Ammo bank tomonidan chek summasi alohida

balans hisobvaragʻida deponentlanmaydi. Demak, bunda bank uchun toʻlov

riski mavjud emas. Lekin, xalqaro amaliyot tajribalari shuni

koʻrsatmoqdaki, orderli cheklarning asosiy qismi, importyorlarning joriy

valyuta mablagʻlari yetmay qolgan sharoitda, tijorat banklarining

kreditlari hisobidan toʻlanmoqda. Demak, orderli cheklar tijorat banklari

uchun toʻlov riskini yuzaga keltirmasada, ular uchun yuqori daromad olish

manbai boʻlib qolmoqda.

Rivojlangan davlatlarning xoʻjalik amaliyotida ochiq hisob varaqlari

boʻyicha hisoblashishdan keng koʻlamda foydalaniladi. Bunda, odatda,

eksportyorning bankida mazkur tashqi savdo shartnomasini moliyalashtirish

uchun alohida balans hisob varagʻi ochiladi. Importyor har bir partiya

tovarning summasini tovar joʻnatilgunga qadar eksportyorning hisob

varagʻiga oʻtkazishi lozim. Eksportyor tovarni joʻnatgandan soʻng, uning banki

toʻlov summasini eksportyorning joriy valyuta hisob varagʻiga oʻtkazadi.

Ochiq hisob varaqlari boʻyicha hisoblashishda tijorat banki uchun

toʻlov riski mavjud emas, balki eksportyor uchun toʻlov riski mavjud.

Oʻzbekiston Respublikasi bank amaliyotida ochiq hisob varaqlari

boʻyicha hisoblashish mavjud emas.

Xulosa

Iktisodiyotda chuqur tarkibiy oʻzgarishlarni amalga oshirish, ishlab

chikarishni doimiy ravishda modernizatsiyalash va texnologik jihatdan

yangilab borish iktisodiyotni isloh etishning strategik vazifalaridir.

Faqat shuning hisobidan iqtisodiyotimizning barqaror rivojlanishini

taʼminlash, jahon bozorida muvaffakiyatli raqobatlashish mumkin.

Albatta, bu borada koʻpgina ishlar qilinmoqda, ammo chuqur tarkibiy

oʻzgarishlarni amalga oshirish, iqtisodiy tizim har sohasida yangicha

yondashuvni chuqur va samaradorlik nuqtai nazaridan fikr yuritishni talab

etadi.

Jahon iqtisodiy inqirozi davom etayotgan hozirgi sharoitda bunday

oʻzgarish ayniqsa muhim ahamiyatga ega. Nega deganda, bugungi kunda eksport

asosan xomashyo yetkazib berishdan iborat boʻlib, dunyo bozoridagi narx-navo

oʻyinlariga haddan tashqari bogʻlanib qolayotgani ayrim mamlakatlarda

valyuta tushumlarini kamaytiradigan, moliyaviy barqarorlikning

yomonlashuviga olib keladigan, iqtisodiyotni izdan chiqaradigan jiddiy

faktorga aylanmoqda.

2012 yilda tashqi savdo sohasida amalga oshirilgan kompleks chora-

tadbirlar respublika eksport salohiyatini rivojlantirish, sanoat

tarmoqlari va hududlarning eksportini taʼminlash, eksportning

geografiyasi va nomenklaturasini takomillashtirish, shuningdek

tariflarni tartibga solish chora-tadbirlari orqali importning tarkibini

optimallashtirish, maqsadli koʻrsatkichlarni bashorat qilish va ularning

bajarilishini monitoring qilish asosida muvozanatlashgan savdo

balansini taʼminlashga yoʻnaltirildi.

Respublika tashqi iqtisodiy aloqalarini yanada rivojlantirish

borasida olib borilgan kompleks chora-tadbirlar va tashqi iqtisodiy

faoliyatni takomillashtirish boʻyicha amalga oshirilgan ishlarning

natijasida hajmi 28 mlrd. AQSH dollaridan ortiq tashqi savdo aylanmasi

taʼminlandi. Tashqi savdo aylanmasining saldosi 1,1 mlrd. AQSH dollari

atrofida boʻldi.

Respublika tovarlar eksportining eng yirik miqdorlari

(xizmatlardan tashqari) Xitoy, Eron, Turkiya, Afgʻoniston, Buyuk Britaniya,

Singapur, AQSH, Fransiya, Birlashgan Arab Amirliklari, Koreya, Germaniya

davlatlariga, MDH mamlakatlaridan esa – Rossiya Federatsiyasi, Ukraina va

Qozogʻistonlarga toʻgʻri keldi.

Tijorat banklari tashqi iqtisodiy aloqalar tizimida muhim va

yetakchi oʻrinni egallaydi. Xalqaro hisob-kitoblar bankning statistik

maʼlumotlariga koʻra, hozirgi vaqtda xalqaro moliya bozorlaridagi

operatsiyalarning 50 foiziga yaqin qismi 10 ta tijorat bankning hissasiga

toʻgʻri keladi. Jahon oborotidagi toʻlovlarning 85 foizidan ortiq qismi

tijorat banklari orqali amalga oshirilmoqda. Xalqaro operatsiyalarning 56

foizi London, Nyu-York va Tokio bozorlarida amalga oshirilmoqda.

Mazkur maʼlumotlar shundan dalolat beradiki, birinchidan, tijorat

banklari tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirishda muhim oʻrin

tutmoqda; ikkinchidan , tijorat banklari xalqaro munosabatlarda ishtirok

etayotgan subyektlarning toʻlov operatsiyalarining mutloq asosiy qismini

amalga oshirishni taʼminlamoqda; uchinchidan , tashqi iqtisodiy aloqalar

tizimida xalqaro tijorat banklarining yuqori darajadagi mavqei yuzaga

keldi, ular xalqaro moliya bozorlaridagi operatsiyalarning yarmiga yaqinini

amalga oshirmoqda; toʻrtinchidan , moliyaviy aktivlar bilan amalga

oshiriladigan xalqaro operatsiyalarning asosiy qismini bir necha yirik

moliyaviy markazlarga toʻplanish tendensiyasi koʻzatilmoqda.

Bozor iqtisodiyotining muhim va ajralmas tuzilmalaridan biri

hisoblanuvchi banklar tizimi va xalqaro munosabatlar doimo oʻzoro bogʻliq

shaklda rivojlanib kelgan. Shu bilan birga, banklar xalqaro

munosabatlarda hisob-kitoblarni amalga oshirish, xoʻjalik subyektlarini

kreditlash, xalqaro kapitallarni qayta taqsimlashda vositachi sifatida

ishtirok etish, tashqi munosabatlarda qatnashuvchi subyektlarga boshqa turli

xizmatlar koʻrsatish orqali mehnat unumdorligini hamda ishlab

chiqarishning samaradorligini oshirishga amalda yordam koʻrsatadilar.

Oldimizga qoʻyilgan vazifalarga muvofiq ravishda olib borgan

nazariy va amaliy tatqiqotlarimiz natijasida biz quyidagi takliflarni

bermoqchimiz:

1. Xalqaro hisob-kitoblarni tashqil qilishda huquqiy

jihatlarini xalqaro myor boʻyicha muvofiqlashtirish;

2. Xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirilish tartibini har bir

hisob-kitob shaklining oʻziga xos xususiyatlarini eʼtiborga

olgan holda amaliyotda qoʻllash.

3. Oʻzbekisiton tashqi iqtisodiy faoliyati, eksport-import

operatsiyalarida xalqaro hisob-kitoblarning qoʻllanilish

tartibini muvofiqlashtirish.

4. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida tijorat

banklarining xalqaro hisob-kitob munosabatlarini oʻrnini

rivojlantirish.

5. Oʻzbekiston uchun qulay boʻlgan hisob-kitob shakllari va ulardan

foydalanishni takomillashtirish, buning uchun tashqiq

iqtisodiy faoliyatda qatnashuvchilarning bu boradaga amaliy

koʻnikmasini shakllantirish.

6. Amaldagi hisob-kitob shakllarining Oʻzbekiston tashqi

iqtisodiy faoliyatini rivojlantirishdagi ahamiyatini oshirish

lozim.

Bizningcha, nazariy va amaliy tadqiqotlarimiz natijasida chiqargan

xulosa va takliflarimizdan Oʻzbekiston xalqaro hisob-kitoblarini

rivojlantirishda foydalanish mumkin.

Shuningdek, fikr-mulohazalarimiz oliy taʼlim muassasalarida

nazariy va amaliy bilimlarimiz sifatini oshirishda oʻz samarasini

koʻrsatadi.