Mavzu: VII asrdan XIV asrning birinchi yarmigacha maktab va pedagogik fikrlar taraqiyoti

Islomda insonning aqliy kamoloti va tafakkurini rivojlantirishga katta e’tibor beriladi. Bular ilm va haqiqatni dalillar bilan isbotlashda islomning aniqlik dini, uning taqlid dushmani ekanligida namoyon buladi.

Islom dini ta’limotida «Qur’oni karim» dan keyin asosiy manba hadislardir. Hadis ilmi bilan shug’ullanish asosan VIII asrning ikkinchi yarmidan boshlanib, unga eng bilimdon, mu’tabar shaxslargagina targ’ib bergan.

«Hadis» yoki «Sunna» so’zlari bir ma’noni anglatib, Rasulullohning hayoti va faoliyati hamda diniy va axloqiy ko’rsatmalari haqida rivoyatlardan iborat.

Islom dinining ta’lim-tarbiyada tutgan o’rni

• Bolalarga dastlabki saboq harflarni o’qishdan boshlangan, bu usulda har bir bola alifbe tartibida harfning nomini bilib olishi (alif, be, te, se, va h.k.), so’ngra shu harflarni qo’shib o’qishni mashq qilar edi. Mashq oxiriga yetgandan so’ng bolalar qo’liga «Qur'on» berilgan va domla rahbarligida «Qur'on»ning har bir sur’asi takrorlanib o’rganilgan.
• Asta-sekin ota-onalar bolalarni 6-7, hatto 5 yoshidan maktabga bera boshladilar. «Qur'on»ni yod bilgan kishi qori deb atalardi. Qorilar katta hurmatga sazovor edilar.

Bora-bora o’qimishli kishilar, ya'ni domlalar alohida ajralib, o’z xonadonlarida ham maktablar ocha boshladilar. Talabalar maktabdor domlalar maktabida husnixat, og’zaki hisobni o’rganar, asta-sekin fors-tojik va turkiy tildagi kitoblarni, qo’lyozmalar ham o’qitilar, o’rgatilar edi.

• Bora-bora o’qimishli kishilar, ya'ni domlalar alohida ajralib, o’z xonadonlarida ham maktablar ocha boshladilar. Talabalar maktabdor domlalar maktabida husnixat, og’zaki hisobni o’rganar, asta-sekin fors-tojik va turkiy tildagi kitoblarni, qo’lyozmalar ham o’qitilar, o’rgatilar edi.
• Husnixat va arifmetika bilan yana xususiy muallimda shug’ullanar edilar. Movarounnahrda arab bo’lmagan bolalar uchun «Xaftiyak» VIII asrda tuzilgan bo’lib, «Qur'on» suralaridan ettidan biri tanlab olingan darslik sifatida o’rganilgan.
• X—XII asrlarda islom dini ruknlari fors tilida she'r va nasr bilan bayon qilingan, «Chorkitob» o’qitila boshlandi.
• XII asrdan boshlab Ahmad Yassaviy, uning turkiy tilda yozilgan she'r va boshqa asarlari vositasida islom dini rukunlari turkiy tilda o’rganila boshlandi.
• Maktablarda faqat o’g’il bolalar o’qir, qizlar esa otinoyilar uyida o’qitilar, ular yozuvni emas, faqat o’qishni o’rganar edilar.