Mavzu. Tuproqshunoslik fanining rivojlanish tarixi. Reja

%	Elementlar	%	Elementlar
%
Kislorod	49,0	Bariy	0,05	Galliy	10
Kremniy	33,0	Stronsiy	0,03	Qalay	10
Alyuminiy	7,1	Sirkoniy	0,03	Kobalt	8*10-4
Temir	3,7	Ftor	0,02	Toriy	6*10-4
Uglerod	2,0	Xrom	0,02	Mishyak	5*10-4
Kalsiy	1,3	Xlor	0,01	Yod	5*10-4
Kaliy	1,3	Vanadiy	0,01	Seziy	5*10-4
Natriy	0,6	Rubidiy	6*10-3	Molibden	3*10-4
Magniy	0,6	Rux	5*10-3	Uran	1*10-4
Vodordo	0,50	Seriy	5*10-3	Berilliy	10-4
Titan	0,46	Nikel	4*10-3	Germaniy	10-4
Azot	0,10	Litiy	3*10-3	Kadmiy	5*10-5
Fosfor	0,08	Mis	2*10-3	Selen	1*10-6
oltingugurt	0,08	Bor	1*10-3	Simob	10-6
Marganes	0,08	Qo’rg’oshin	1*10-3	Radiy	8*10-11

Zarrachalar o’lchami, mm	Tarkibidagi miqdori, foiz hisobida
	Si	Al	Fe	Ca	Mg	K	P
Qum – 1,0 – 0,2	43,4	0,8	0,8	0,3	0,3	0,7	0,02
Yirik qum - 0,2 – 0,04	43,8	1,1	0,8	0,4	0,1	1,2	0,04
O’rtacha qum - 0,04 – 0,01	41,6	2,7	1,0	0,6	0,2	1,9	0,09
Mayda qum – 0,01 – 0,002	34,6	7,0	3,6	1,1	0,2	3,5	0,04
Loyqa < 0,002	24,8	0,6	9,2	1,1	0,6	4,1	0,18

Akademik K.K. Gedroys tuproqda moddalarning singdirilishi (yutilishi) va bunda yuz beradigan turli jarayonlarni etiborga olib tuproqning singdirilish qobiliyatini besh turga ajratgan
Mexanik
Biologik
Kimyoviy
Fizikaviy
Fizik kimyoviy (almashinuvchan)
5. TARKIBINING SINGDIRISH QOBILIYATLARI VA UNING AHAMIYATI
Mexanik singdirish - qobiliyati Atmosfera yog’inlari va sug’orish suvlaridagi mayda loyqa zarrachalarning tuproq qatlamlarida to’liq yoki qisman ushlanib qolinishiga mexanik singdirish deyiladi. Toshloq yerlarni o‘zlashtirishda tuproqlarni mexanikaviy singdirish qobiliyatidan foydalangan, bir necha yillar davomida toshloq yerlarga loyqa cho‘ktirish (kolmotaj) yo‘li bilan u joylarda ekin ekish uchun yaroqli unumdor tuproqlar vujudga kelgan.
Biologik singdirish - bu o‘simlik va mikroorganizmlar faoliyati bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, ular tuproq eritmasi va TSK dagi oziqa moddalarni tanlab singdiradi. Natijada oziq moddalar mikroorganizimlar yoki o‘simliklarda organik shaklda mustahkamlanib qoladi.
Tuproqni fizik singdirish - qobiliyati bu erigan moddalarni yoki butun molekulalarni manfiy yoki musbat xususiyatga ega bo‘lgan tuproq qismlari orqali yuz beradigan singdirish hisoblanadi.
Tuproqning mayda dispers (kolloidlari) zarrachalari yuzasida turli moddalar konsentratsiyasining oshishiga fizik singdirish deyiladi. Bu holat molekulyar singdirish yoki ijobiy adsorbsiya deyiladi. Fizik singdirish tuproqning tarkibi eritma konsentratsiyasi, iqlim, sug‘orish rejimiga bog‘liq. Ijobiy ardsorbsiya o‘simlik oziqlanishi uchun aholida ahamiyatga ega. Bu singdirish zarrachalar miqdori, ularning tarkibida gumus va mayda zarrachalar soniga bog‘liq.
2 CaCO3 + Ca(H2PO4)2 Ca3(PO4)2 + 2 CO2 + 2 H2O
Tuproqni kimyoviy singdirish qobiliyati – bu tuproqdagi ayrim eruvchi tuzlarni suvda erimaydigan yoki qiyin eriydigan birikmalarga o‘tish reaksiyasisiga aytiladi. Tuproqda erigan tuzlar bu jarayon natijasida suvda erimaydigan birikmalarni hosil qiladi.
Tuproq eritmasidagi SO42-, CO32-, H2PO4-, HPO42-, PO43-, Ca2+, Mg2+, Fe3+, Al3+ kimyoviy singdirishda qatnashadi.
Tuproqdagi NO3-, va Cl- Ca2+, Mg2+, K+, Al3+, NH4+ bilan suvda erimaydigan tuzlar hosil qilmaydi.
Fizik – kimyoviy singdirish yoki almashinadigan adsorbsiya bu tuproqning kolloid zarrachalari yuzasida turli ionlarning singdirilishi va erimaydigan ionlar bilan ekvivalent anionlar ishtirok etadi. Fizik-kimyoviy singdirish - yirikligi 0,2 dan 0,001 mkm bo‘lgan dispers bo‘laklarni, kolloidlarni tuproq eritmasidan xar xil kationlarni singdirishi bilan bog‘liqdir.
K.K.Gedroys almashinadigan adsorbsiya yoki fizik – ximik singdirishni boshqarish qonunida shunday degan :” Turli xil tuproqlar singdirish kompleksida mavjud kationlarni, elektrolitlarga almashtirish qobiliyatiga ega. Tuproq singdirgan kationlar soni tuproq zarrachalaridan eritmaga siqib chiqarilgan kation soni ekvivalent miqdorda bo‘ladi.
Tuproqdagi kationlar turli yo’llar jumladan, o’zaro almashinish reaksiyalari natijasida erimaydigan cho’kma hosil qilishi tufayli va kompensirlovchi ionlar qatlamida kationlarning o’rin almashinuvi yo’li bilan hamda potensiallarni aniqlovchi ionlar qatlamida almashinmaydigan holda mustahkam ushlanib qolinishi natijasida singdiriladi.
Tuproqda uchraydigan kationlarni ularning singdirilish aktivligiga ko’ra quyidagi qatorga joylashtiriladi:
Na+ < NH4+Valentligi jihatdan vodorod bu qatorda alohida o’rin egallaydi va qonuniyatga bo’ysunmaydi. Vodorod bir valentli bo’lsa-da, aktivligi jihatdan ikki valentli kalsiydan yuqori.
Almashinish xossasiga ega bo’lgan singdirilgan kationlar yig’indisiga tuproqning singdirish sig’imi yoki kationlarning almashinish sig’imi deyiladi. Singdirish sig’imi ham 100 g tuproqda mg/ekv hisobida aniqlanadi. Turli tuproqlarda singdirish sig’imi 100 g tuproqda 3-70 mg/ekv gacha o’zgarib turadi
Tuproqlar kationlardan tashqari ba’zi anionlarni ham singdiradi. Anionlarning singdirilishi turli omillarga: muhit reaksiyasiga, anionlarning xossalari, tuproq kolloidlarining tuzilishi, kimyoviy tarkibi va zaryadiga bog’liq. Anionlarning singdirilishida musbat zaryadangan kationlar katta rol o’ynaydi. Anionlarning singdirilishida ular aktivligi bir xil emas.
Masalan: Cl- + NO3- < SO42- < CO3-2 < PO4-3 < OH-
Kationlar singari anionlarning singdirilishi ham ularning valentligiga bog’liq.
Tuproq reaksiyasi tuproq eritmasidagi vodorod (H+) va gidroqsil (OH-) ionlarining mavjudligi hamda ular konsentrasiyasining nisbatiga bog’liq bo’lib pH bilan ifodalanadi. Tuproq eritmasidagi erigan moddalar bilan tuproq qattiq qismi orasidagi o’zaro ta’sirlashuv natijasida yuzaga keladigan vodorod va gidroksil ionlari konsentrasiyasining nisbatiga ko’ra tuproq neytral (pH-7), kislotali (pH<7) yoki ishqoriy (pH>7) reaksiyaga ega bo’ladi. Tuproq reaksiyasi ko’plab omillarning o’zaro ta’siri natijasida yuzaga keladi.
Tuproq eritmasining muhiti pH ko‘rsatkichi bo‘yicha, quyidagicha klassifikatsiyalanadi:
pH - 3 - 4 kuchli kislotali
pH - 4 - 5 kislotali
pH - 5 - 6 kuchsiz kislotali
pH - 7 neytral
pH - 7 - 8 kuchsiz ishqoriy
pH - 8 - 9 ishqoriy
pH - 9 – 11 kuchli ishqoriy
Tuproq kislotaliligi
Tuproqning aktual kislo-
taliligi eritmada erkin holdagi vodorod ionlarining ko’p miqdorda to’planishidan yuzaga keladi.
Tuproqning potensial (yashirin) kislotaliligi singdirish kompleksidagi almashinuvchi H+ va Al3+ ionlarining ta’sirida hosil bo’ladi.
Almashinuvchi kislotalilik tuproqning KCl, NaCl va BaCl2 kabi neytral tuz eritmasi bilan o’zaro ta’siri natijasida yuzaga keladi.
Gidrolitik kislotalilik tuproqning gidrolitik ishqoriy tuz, jumladan sirka kislotasining natriyli tuzi (CH3COONa) eritmasi bilan o’zaro ta’siri natijasida hosil bo’ladi.
Tuproq ishqoriyligi. Eritmada gidrooksid ionlari vodorod ionlariga nisbatan ko’p bo’lganda (pH>7) eritma va tuproqning ishqoriy reaksiyasi vujudga keladi. Ishqoriy reaksiyaning kelib chiqishida eritmadagi kuchli asosli va kuchsiz kislotali xarakterdagi (K2CO3, KHCO3, Na2CO3, NaHCO3) tuzlar asosiy rol o’ynaydi. Singdirish kompleksida natriy kationlari saqlovchi tuproqlar ishqoriy reaksiyaga ega.
Tuproq eritmasi va qattiq fazasining kislotali yoki ishqoriy reaksiyalar ta’siriga qarshi tura olish qobiliyatiga buferlik deyiladi. Tuproqning ana shu xususiyati tufayli tuproqdagi turli aktual reaksiyalarning o’zgarishi keskin kamayadi. Tuproqning buferligi juda murakkab jarayon bo’lib, qator omillarga, jumladan, tuproqning kimyoviy va mexanik tarkibiga, singdirish sig’imi hamda singdirilgan asoslarga va boshqalarga bog’liq.
Agrokimyo fanidan test savollari.
1-Ammoniy sulfat o‘g‘itining formulasini ko‘rsating?
A-NH4SO4 * 4H2O
B-CuSO4 * 5H2O
C-MoP2O5
D- (NH4)2SO4
2-KNO3 o‘g‘iti tarkibida necha foiz azot bor?
A-11%
B- 13%
C-43%
D-49%
3- 1 gektar maydonga sof xolda 235 kg azot tushushi uchun necha tonna fizik xolatda NaNO3 o’g’iti qo’llash kerak? (d-1.78gr\cm3)
A-1 tonna 469 kg
B-0.825 tonna
C-37.6 kg
D-14 tonna 690kg
4-Organik yoki mahalliy o’g’itlar qatorini ko’rsating.
A-go’ng, go’ng sharbati, torf, kompost, xo’jalik chiqindilari, ko’kat o’g’itlar
B- go’ng, nitratli azotli o’g’itlar, torf, kompost, xo’jalik chiqindilari, ko’kat o’g’itlar
C-Nitratli, ammoniyli, amidli, ammoniyli-nitratli azotli o’g’itlar
D-aralashtirilgan, murakkab aralash, aralash o’g’itlar
5—Xarakatchan fosfor tuproqda yuqori taminlangan bo’lsa 1kg necha mg bo’lishligi kerak?
A-0-15
B-45-60
C-46-60
D-31-45
6—Tuproq pH ko’rsatkichi nechi bo’lganda kuchsiz kislatali bo’ladi?
A-4-5
B-3-4
C-5-6
D-7,2-7,6
7—Tuproq pH ko’rsatkichi nechi bo’lganda kuchsiz ishqoriyi bo’ladi?
A-4-5
B-3-4
C-5-6
D-7,2-7,6
E’TIBORINGIZ UCHUN RAXMAT