Mavzu: Tijorat banklarida Islomiy bank xizmatlari rivojlantirish istiqbollari

1 -rasm. Islom moliyasi tarixi¹
Foizning taqiqlanishi (ribo) aslida Qur’onning to‘rt xil oyatlarida keltirilgan. Birinchi oyatda ta’kidlanishicha, foizlar Xudoning marhamatlaridan mahrum qiladi. Ikkinchi oyat, boshqalarga tegishli bo‘lgan mol-mulkni noqonuniy foydalanishga qarshi foizlarni qo‘yishni qoralaydi. Uchinchi oyat musulmonlarga o‘zlarining farovonliklari uchun foizdan qochishni buyuradi. To‘rtinchi oyatda foizlar va savdo o‘rtasidagi aniq farq aniqlanib, musulmonlardan faqat asosiy miqdorni olishga va hatto qarzdor qarzni to‘lay olmasa, hatto bu miqdorni kechirishga undaydi. Qur’onda aytilishicha, foizlarni taqiqlashni e’tiborsiz qoldirganlar Xudo va uning payg‘ambari bilan urush holatida. (Brian Kettel, 2012)
Texnik jihatdan ribo qarz berish vaqtiga va kredit miqdoriga qarab asosiy qarz miqdoridagi qo‘shimchani nazarda tutadi. Ilgari tarixiy davrlarda riboning foiz yoki sudxo‘rlik bilan bog‘liqligi to‘g‘risida qattiq tortishuvlar bo‘lgan edi, ammo hozirda islomshunoslar orasida bu atama barcha qiziqish turlariga tegishli degan fikrda.
Ribo atamasi, islom qonunlarida (shariatda), ozgina bo‘lsa ham qarz ustidagi qo‘shimcha degan ma’noni anglatadi. Pokiston Federal Shariat sudining fikriga ko‘ra, bu tushuncha:
• sudxo‘rlikni ham , foizlarni ham qamrab oladi;
• barcha foiz shakllariga nisbatan qo‘llaniladi hoh u katta yoki kichik, oddiy yoki murakkab, ikki barobar yoki ikki barobardan ko‘p bo‘lsa ham.
Islomiy taqiq nafaqat haddan tashqari katta foizlarga, balki minimal foiz stavkalariga ham qarshi qaratilgan. Shunday qilib, islomiy prinsiplarga asoslangan moliyaviy tizimlar foizlarni to‘lash va olishni har qanday shaklga qarshi qaratilgan. Ushbu taqiq Islom banklari va boshqa moliya institutlarini an’anaviy analoglaridan tubdan ajratib turadi. Foizlardan voz kechish, islom doirasida foizlar mexanizmini nima almashtirishi kerakligi to‘g‘risida asosiy savol tug‘iladi. Moliyaviy vositachilik zamonaviy moliya tizimlarining asosiy qismi hisoblanadi, foizlarni to‘lash va olish taqiqlangan bo‘lsa, islomiy banklar qanday ishlaydi degan savol tug‘iladi? Shu sababdan islom banklari foizlardan voz kechgan holda foyda va zararni taqsimlash (PLS) tizimi orqali resurslarni taqsimlaydi va moliyaviy vositachilik usuli foydalanadi.
Islomiy moliya institutlarining faoliyati asosan foyda va zararni taqsimlash prinsipiga asoslanadi. Islom banki foizlarni olmaydi, uning o‘rniga mablag‘lardan foydalanish natijasida olinadigan daromadda ishtirok etadi. Omonatchilar oldindan belgilangan nisbatga ko‘ra bank foydasida ham ulushga ega. Shunday qilib, bir tomondan Islom banki va uning omonatchilari o‘rtasida, boshqa tomondan bank va uning mijozlari o‘rtasida hamkorlik mavjud bo‘lib, shu bilan samarali foydalanishda omonatchilar resurslarini boshqarish vazifasini bajaradi.
Quyidagi asosiy tamoyillar islom banklari faoliyatini boshqaradi:
• foizlar (ribo) sifatida oldindan belgilangan kreditni qaytarish taqiqlanadi;
• foyda va zararni taqsimlash Islom tizimining asosi hisoblanadi;
• puldan pul yaratish mumkin emas (ya’ni pulni foiz asosida ko‘paytirish): barcha moliyaviy operatsiyalar aktivlar bilan ta’minlanishi kerak;
• spekulyativ (chayqovona) xatti-harakatlar taqiqlanadi;
• faqat shariat tomonidan tasdiqlangan shartnomalar qabul qilinadi;
• shartnomalar muqaddas hisoblanadi
Islomiy moliyalashtirishning eng muhim xususiyatlaridan biri bu uning aktivlar bilan ta’minlanganligidir. An’anaviy moliya tushunchasi shundaki, banklar va moliya institutlari faqat pul va qimmatli qog‘ozlar bilan shug‘ullanadilar. Shuning uchun ham aksariyat mamlakatlarda ularga tovarlar bilan savdo qilish va zaxiralarni yig‘ish taqiqlangan. Boshqa tomondan, Islom pulni savdo predmeti sifatida tan olmaydi ba’zi bir maxsus holatlar bundan mustasno. Bir xil nominaldagi pul birligi boshqa birlikka 100% teng, shuning uchun bu birliklarni bir-biriga almashtirib foyda olish joiz emas. Pulga sotiladigan tovarlar yoki turli hil valyutalarni bir biriga almashtirganda foyda ko‘rish mumkin. Bir hil turdagi pul yoki qimmatli qog‘ozlarni savdosi natijasida olingan daromad foiz hisoblanadi va shu sababdan ham bu faoliyat ta’qiqlangan. Shuning uchun odatdagi moliya institutlaridan farqli o‘laroq, Islom dinida moliyalashtirish doimo real aktivlar va zaxiralarni yaratadigan nolikvid aktivlarga asoslanadi. Musharaka va Mudaraba shariatda haqiqiy va ideal moliyalashtirish vositalaridir. Moliyalashtiruvchi ushbu ikkita vosita asosida hissa qo‘shganda, u foyda keltiradigan aktivlarga aylantirilishi kerak. Foyda ushbu real aktivlarni sotishdan olinadi.
Salam va istisna mablag‘lari haqiqiy aktivlarni yaratadi. Salam holatida moliyalashtiruvchi haqiqiy tovarlarni oladi va ularni bozorda sotish orqali foyda ko‘rishi mumkin. Istisna holatida moliyalashtirish ba’zi bir haqiqiy aktivlarni ishlab chiqarish yo‘li bilan amalga oshiriladi, bunda moliyalashtiruvchi mukofot sifatida foyda oladi. 2008 yilgi jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozidan keyingi davrlarda muqobil moliyalarning o‘sishi yanada kuchaydi. Dastavval islomiy moliyaviy mahsulotlar hammabop bo‘lmagan bo‘lsa-da, oxirgi yillarda u ko‘plab mijozlarni o‘ziga jalb etib, kengaydi. Global iqtisodiyot panasida qolib ketgan islomiy moliya endi oldingi saflarga chiqib qoldi. Hozirgi vaqtda aksariyat yirik moliyaviy muassasalar konsalting, buxgalteriya hisobi, shuningdek, axborot tadbirlari tufayli muqobil moliyalar sohasiga u yoki bu darajada jalb etilmoqda. Tadqiqotchilarning hisob-kitoblariga ko‘ra, hozirgi vaqtda islomiy moliya 105 ta mamlakatda ishlab turibdi, aksariyat mamlakatlar qonunchiligida mazkur soha uchun me’yoriy-huquqiy asosni yaratishga muvaffaq bo‘lindi. Islom dunyosining o‘zida mazkur moliyaviy muassasalar moliyaviy munosabatlarning asosiy ishtirokchilari bo‘lib qolmoqdalar.
Bugungi kunga kelib, islomiy iqtisod bo‘yicha yetarlicha tadqiqot ishlari mavjud bo‘lsa-da, baribir to‘ldirishlarni kutib turgan kamchiliklar sezilib turadi, islom nuqtai nazaridan xali yechimini kutayotgan iqtisodiy muammolar bari bir talayginani tashkil etadi.
XX asr boshidagi zamonaviy iqtisodiyot maktablaridan biri, ya’ni Duglas (1924), Fisher (1935), Simons (1948) va Soddi (1926)lar foizlar hisoblash amaliyotini tanqid ostiga oldilar. Ularning umumiy asosiy nuqtai nazari shundan iboratki, tijorat banklari uchun pullarni monopoliyada ushlab turish yoki kreditni yaratish jarayoni umuman noto‘g‘ri va maqbul emas. Banklarning pullar uchun hech qanday muqobil xarajatlar qilmasdan yoki hech bir talafotsiz foiz hisoblashlari, noaxloqiy va qalloblik amaliyotidan o‘zga narsa emas.
Shariat riboni ikki shaklga ajratadi, ya’ni:
a) pullarni pulga ayirboshlashdagi riboda nasiya ribosi yuzaga chiqadi, bu yerda ayirboshlash kechiktirilgan yoki sekinlashtirilgan bo‘ladi va bu bugungi kun moliyaviy amaliyotlarida tatbiq qilinayotgan qo‘shimcha to‘lov uchun sabab hisoblanadi. Muddatida yoki undan avval to‘lanadigan asosiy qarz va butun miqdordan kelib chiquvchi o‘zgaruvchan foiz yoki o‘rnatilgan daromad bo‘lishi yoxud kredit olishning sharti sifatida undirilishi lozim bo‘lgan sovg‘a yoki xizmatga bog‘liq hisoblanishidan qat’i nazar, ularga nisbatan shariat taqiqi tatbiq etiladi;
b) fazl ribosi yanada nozik hisoblanadi va u qo‘lma-qo‘l yoki barter almashinuvlari bilan bog‘liqdir. Taqiq Payg‘ambar sallollohu alayhi vasallamning hadislari talabidan kelib chiqadi, unga ko‘ra tovarlar pulga ayirboshlanishi lozim, barter orqali ayirboshlashda tovar sifatida farqlar bo‘lishi mumkin, bu esa adolatsiz ko‘payishga olib keladi. Fazl ribosi konsepsiyasi “Eski Ahd” dagi oziq-ovqatni qarzga berishdagi o‘sishga qo‘yilgan taqiqqa (Levit, 25:37) g‘oyat o‘xshaydi. Bugungi kun bozorlarida ayirboshlash pullar vositasida amalga oshadi, fazl ribosining dolzarbligi pasaygan ko‘rinadi, lekin konsepsiya mohiyatining mana shunday holatlarga tatbig‘i saqlanib qoladi.
Moliyaviy amaliyotlardagi riboga diqqatni jamlagan holda, endi ushbu atamaning yanada rasmiy ta’rifini tiklash mumkin. Shariatga ko‘ra, kredit muddatini uzaytirish yoki kredit olish uchun shartlashuv sifatida, qarzdor tomonidan asosiy miqdor bilan birgalikda kreditor (qarz beruvchi)ga to‘lanishi lozim bo‘lgan ribo texnik jihatdan “ustama”ga kiradi.
Islomiy moliyaviy bitimlarda pul (foiz) uchun pullar (kredit)ni sotish mumkin emas. Shu bilan bog‘liq ravishda ribo g‘arb bank-moliya ishining asosiy xususiyati hisoblanadi va yuqorida sanab o‘tilgan barcha belgilarni o‘zida aks ettiradi.
Islom o‘ziga amal qiluvchi barchani savdo faoliyatida ishtirok etishga chaqiradi: Baqara surasining 275-oyatida Alloh taolo musulmonlarga tadbirkorlikni tashkil etish joizligini, lekin foiz – ribodan chetlanishni amr etadi.
Payg‘ambarimiz sallolohu alaxi vassallam ko‘plab saxobalar kabi savdogar va tadbirkor bo‘lganlar. Islomiy bankingning eng muhim jixatlaridan biri – bu bajariladigan amaliyotlarda riboning xech qanday unsurlari bo‘lmasligi shartligidir. Foizlarni hisoblash va to‘lash Qur’onda ham, xadislarda ham man qilingan xarakat sifatida bayon etib berilgan.