Мавзу: “Teatr tarixi” kursiga kirish

AMERIKA QO'SHMA SHTATLARI TEATRI. 
Amerika Qo'shma Shtatlarida 
teatr san'ati XX asrning dastlabki o'n yilliklarida tarkib topdi. Amerika 
dramaturgiyasi Ovro'po dramaturgiyasidan orqada qolgan edi. Yangi asr boshida 
Mark Tvenning qudratli realistik ijodi ta'siri ostida Amerika adabiyotida T. 
Drayzer, E. Sinklar, S. Lyunsdek izchil naturalist adiblar maydonga chiqadi. 
Teatrni esa tijorat tizimi egallaydi. Sahna san'ati chayqovchi antreprenyorlar 
qo'liga o'tib ketadi. Dramaturgiya va teatr sohasida 1920-yillardan keskin o'zgarish 
yuz bera boshlaydi. Ba'zi Amerika teatr tanqidchilari O'Nilning «Ufq ortida» 
pyesasi qo'yilgan 1920-yilni zamonaviy AQSH teatrining boshlang'ich sana deb 
hisoblaydilar. 
O'Nil ijodining ahamiyatini AQSHda adabiyot sohasida birinchi bo'lib Nobel 
mukofotiga sazovor bo'lgan adib S. Lyuis juda aniq ta'riflab bergan: «O'Nilning 
Amerika teatri oldidagi xizmati shunda bo'ldiki, u qandaydir o'n-yigirma yil ichida 

---

 
bejoqli soxta komediyadan iborat dramamizni butkul o'zgatirib yubordi va o'zi 
yaratgan drama bilan ulug'vor, dahshatli va ulkan olam barpo etdi». 
YUJIN O'NIL (1888-1953-y.). 
Yujin O'Nil atoqli aktyor Jeyms O'Nil oilasida 
tug'ilgan. U otasi ishlagan teatr yo'laklarida yurib katta bo’ladi, Prinston doril-
fununida bir yilcha o'qidi, so'ng mustaqil hayot kechirish yo'liga kiradi. 1916-yili 
«Provinstaun» teatriga yaqinlashadi va 1920-yillar davomida shu teatr bilan 
hamkorlikda ishlab, pyesalarining sahna yuzini ko'rishiga erishadi «Kit yog'i», 
«Ufq ortida” (1919), «Ahna Kristi» (1921), «Alvasti maymun» (1922), “Bashar 
bolalarinino barchasiga qanot berilgan” (1923), «Qayrag'och soyasida» (1924) 
shunday dramatik asarlardir. 
Bir pardali «Kit yog'i» pyesasi O'Nil ijodining ilk bosqichi uchun ibrat bo'larli 
asardir. Voqea ikki yildan buyon, ummon qarida suzayotgan kit ovlash kemasida 
ro'y beradi. Dengizchilardan omad yuz o'girgan edi: kemani muz qoplab olgan, 
omborlar bo'shab qolgan deginzchilar uyga qaytishni talab qilar, kapitan Kini esa 
dengizchilarning iltijolariga qaramay, matonat bilan shimolga intilar «shaytonga 
qasd qiidim», kit yog'ini qo'lga kiritmay uyga qaytish yo'q, der edi. U pul topish 
dardida yoki qandaydir sarkash g'urur, o'jarlik epkini emas, balki qalbining tub-
tubidan otilib chiqayotgan botiniy bir kuch uni shimol tomonga da'vat etayotganini 
safdoshlariga tushuntirmoqchi bo'ladi. Bu shunday aqlbovar qilmas har qanday 
to'siq va qiyinchiliklardan ustun turuvchi kuch edi. 
1921-yili sahnaga qo'yilgan «Anna Kristi» asari muallifni birinchi darajali 
Pulitser mukofotiga sazovor etdi. Pyesa asosida asar qahramoni Anna Kristini 
ko'mir tashuvchi kema kapitani — otas Kris Kristofersonning uyiga kelishi voqeasi 
yotadi. Anna vafot etgach, besh yoshligida G'arbdagi qarindoshlarinikiga 
yuborilgandan buyon o'z otasini ko'rmagan edi. Ishratxona, qamoqxona bormi, 
kasalxonami, jamiki do'zax azobini ko'rgan yigirma yoshlik Anna hayotni qayta 
boshlash ilinjida, otamga ortiqcha dahmaza bo'lamanmi, degan hayollar bilan 
otasinikiga kirib keladi. Lekin ishlar boshqacha bo'lib chiqadi, kapitan mehribon, 
e'tiborli ota edi. Anna qalban qayta tug'iladi, dengiz sohilida Met Berk degan 
dengizchi bilan topishib, sevishib qoladi. Berk ko'nglini rom etgan Annaga 

---

 
uylanishga tayyor, lekin Annaning o'tmishini bilmog'i shart. Annaning o'zi ham 
otasi ham shuni istaydi. Annaning ayanchli o'tmishi, tavba-tazarrulari Berkni ham, 
otasini ham larzaga soladi. Berk va Kristi kemaga yollanib dengizga suzib 
ketadilar, Anna esa ularning qaytishini kutib qirg'oqda qoladi. 
O'Nilning 20-yillar birinchi yarmida yozilgan asarlari orasida «Qayrag'och 
soyasida» asari juda katta muvaffaqiyat qozondi. Bu, muallif nazdida, yangicha 
tragediya edi. Asar voqeasi XIX asr o'rtasida yangi Angliyada yetmish besh yoslili 
Efraim Kebot fermasida ro'y beradi. Pyesaning yetakchi ohangi boshdanoq ma'lum 
bo'ladi. Dramada uch qahramon zo'r umumlashma darajasiga ko'tarilgan. Bunga 
muallif hayotiy muhit va qahramonlarning faoliyatini muttasil tasvirlash orqali eri-
shadi. Bu drama — L. Tolstoyning «Zulmat uyasi» asariga o'xshash dahshatli bir 
drama. Efraim mulki — xo'jaligiga shu qadar berilganki, hatto bolalariga bo'lgan 
mehri buning oldida bir pul. Efrairnning o'g'li Ebin ham mulkparast; shu uyga 
avval Efraimga, keyin Ebinga xotin bo'lib kelgan Abbi ham «mening fermam», 
«mening uyim» qabilida mulkparastlik kasaliga yo'liqqan ayol. Voqealarning ilvoji 
ichki kurashlar orqali qahramonlar qarashlarida keskin o'zgarishlami sodir etadi. 
Ebin bilan Abbi orasida paydo bo'lgan muhabbat mulkchilik hissini parchalay 
boshlaydi. Ebbi o'tmishini xotiradan o'chirish, yangi qaylig'i Ebinga butkul 
sodiqligini isbotlash niyatida o'z bolasini o'ldiradi. Qahramonlar og'ir fojiona 
jazavaga tushish orqali hayotning asl ma'no va mohiyati nimada ekanini anglashga 
intiladilar. 
O'Nil psixologik dramalar qatori ekspressionizm uslubiga oid pyesalar ham 
yozdi. Ekspressionizm dastlab Germaniyada rivojlangan bo'lsa-da, u 20-yillar 
Amerika san'atiga anchagina ta'sir ko'rsatgan. O'Nil o'zning ekspressionistik 
ruhdagi pyesalarida burjua taraqqiyotida ko'ringan jarohatlami ochib tashladi, 
zamonning muhim ijtimoiy muammolarini ko'tarib chiqdi. «Alvasti maymun» 
pyesasida tabaqaviy to'qnashuv mavzusini tadqiq etgan bo'lsa, «Imperator Jens», 
«Bashar bolalarining barchasiga qanot berilgan» asarlarida irqiy adovat 
muammosini ko'tarib chiqdi. 

---

 
O'Nil «Bashar bolalarining barchasiga qanot berilgan» pyesasida 
ekspressionistlarning nazariy qoidasidan yana ham chetga chiqqan. Pyesa 
Amerikada keskin tus olgan irqiy tengsizlik mavzusiga bag'ishlangan. Dramaning 
birinchi qismi ekspressionizm odatdagi qoidalar doirasida yozilgan. Betinim, 
shitob bilan birma-bir almashinuvchi kichik lavhalarda asosiy qahramonlardan Ella 
va Jimning yoshlik choqlari, o'zaro oila qurishi va Amerikani tark etishigacha 
bo'lgan hayoti tasvirlanadi. Ikkinchi pardada voqea kechimi sekinlashib, uning 
o'rnini qahramonlar taqdirida yuz bergan fojiona kechmishning ruhiy tadqiqi 
egallaydi. Muallif diqqat-e'tiborni qahramonlarning izdan chiqqan xasta ruhiyatini 
tadqiq etishga qaratib, oq tanli Ella va qora tanli Jimning ijtimoiy va irqiy 
tengsizlikdan qadr-qimmati, nafsoniyati toptalib, ruhan ezilib halok bo'lishini 
ko'rsatadi. 
«Ulug' tangri Braun» (1926) pyesasida O'Nil niqoblardan yana ham keng 
foydalanadi. Bu boradagi tajribalarni umumlashtirib, u 1932-yili «Niqoblar haqida 
bayonnoma» degan risola yozadi. O'Nil L. Pirandelloning ta'sirida insonni 
tushunish uchun uni niqob ostida ko'rish lozim, - deb yozgan edi. Zero, «Insonning 
tashqi hayoti - o'zgalarni anglashdagi yolg'izlik holati, ichki hayoti, o'zini o'zi 
anglashdagi yolg'izlik holati», deb shrxladi u. 
Qahramonlar niqoblarni kiyish, yechish orqali o'zlarining ongi tubida yuz 
berayotgan o'zgarishlarni ko'rgazmali tarzda ifoda etishga erishadilar. O'Nil ijodi 
aynan shu yo'lda, inson qalbi ichki hayoti murakkabligini yanada teran va to'la-
to'kis ko'rstish yo'lida rivojlanib bordi. 1930-yillar bo'sag'asida yaratilgan «G'alati 
interlyudiya» (1928), «Motamsaro Elektra» (1931) dramalari shu yo'nalishdagi 
yirik muvaffaqiyatlarga aylandi. 
1934-1946-yillar orasida O'Nil «O'zini o'zi aldagan mulkdorlar tarixi» degan 
epopeyasini yaratadi. 1946-yilgi intervyusida dramaturg bu epopeyaning falsafiy 
asoslari haqida to'xtalib, shunday degan edi: «Men shunday aqidaga suyanamanki, 
Amerika Qo'shma Shtatlari jahonda eng katta yutuq egasi bo'lish o'rniga eng katta 
yutqizish egasi bo'lib qoldi. U
 
boshqa biron-bir mamlakat ega bo'lmagan 
imkoniyatlar sohibi bo'lgani uchun ham shunday bo'ldi. AQSH g'oyatda tezkor 

---

 
rivojlangani holda chinakamiga chuqur ildiz ota olmadi. U qalbdan tashqari 
nimalarnidir egallash orqali qalb otttirmoqchi bo'ldi. Va oxir-oqibatda o'z qalbidan 
ajraldi. Bu haqda «Bibliya»da allaqachon «butun dunyoni egallagan odam nimaga 
ega bo'ladi, hech narsaga, lekin ayni paytda o'z qalbini yo'qotadi», deb juda soz 
aytilgan, hikmat misoli bizning to'g'rimizda aytilganga o'xshab ko'rinadi. 
O'Nilning keyingi pyesalari uning ijod gultoji misol e'tiborni o'ziga tortadi. 
«Zulmat ichra kechgan sayohat» pyesasi bular orasida alohida ajralib turadi. «Qon 
bilan yozilgan» bu pyesa muallif tirikligida emas, balki uning vafotidan to'rt yil 
o'tgandan keyin nashr etilgan. O'Nil unda o'tgan zulmatli kunlarga qaytib, 
hayotning uqubatli kunlari haqida hikoya qilib bergan. 
Ulug' Amerika dramaturgi Yujin O'Nilning ijodi butun dunyoda e'tirof etildi. 
«Yaratuvchilik qudrati baland, shiddatkor hislarga to'la va mustaqil tragediya 
tamoyillariga ega drama asarlari uchun” O'Nilga 1936-yili adabiyot sohasida 
Nobel mukofoti berilgan. Uning jahon dramaturgiyasiga ko'rsatgan ta'siri 
alohidadir.