Mavzu: tayanch harakat tizimining yosh hususiyatlari va gigiyenasi

---

4-MAVZU: TAYANCH – HARAKAT TIZIMINING YOSH HUSUSIYATLARI 
VA GIGIYENASI 
Reja: 
1.
Tayanch – harakat tizimining ahamiyati. 
2.
Skeletning rivojlanishi va uning yosh xususiyatlari. 
3.
Muskullarning umumiy tuzulishi va uning yosh xususiyatlari. 
4.
Tayanch – harakat apparatining gigiyenasi. 
5.
Sinf jixozlariga quyidagilar gigienik talablar. 
Tayanch tushunchalar: 
Skelet, muskul, umurtqa pog‘onasi, skolioz, jismoniy charchash. 
 
Tayanch-harakat apparati tizimiga skelet va skelet muskullari kiradi. Skeletdagi suyaklar 
va boylam - bo‘g‘imlar passiv harakat organlari bo‘ladi, muskullar esa aktiv harakat organlari 
hisoblanadi. 
Skelet 206 dan ortiq alohida suyaklardan tashkil topgan bo‘lib, bularning 85 tasi juft, 36 
tasi toq suyaklardan iborat.
Skelet uchta asosiy funsiyasini: tayanch, harakat va himoya vazifalarini bajaradi. 
 
Suyakning kimyoviy tartibi, fizik xossalari va tuzilishi 
Suyak asosan suyak to‘qimasidan tuzilgan. Suyakning sirti suyak ust pardasi bilan 
qoplangan bo‘ladi, bu parda bolalarda juda pishiq, xatto suyak singanda ham yirtilmaydi. Suyak 
ustiga parda bilan suyakning faqatgina bo‘g‘in yuzalari qoplanmaydi xolos. Suyak parda ko‘p 
miqdordagi qon tomirlar, bilan nervlar bilan ta’minlangan, bular suyak ust pardadagi teshiklar 
orqali suyakning ichki qismiga o‘tadi. Suyak shikaslanganda va kasallanganda suyak ustiparda 
hujayralarining hisobiga suyak qayta tiklanadi. Suyak usti pardagi bog‘lamalar va muskullar 
birikadi. Suyak usti pardaning tagiga suyakning kompakt qavati yoki zich qabati bo‘ladi. 
Kompakt qavatining tagiga g‘ovak qabat bo‘ladi. Yangi tug‘ilgan va ko‘krak yoshidagi 
bolalarning uzun naysimon suyagining bo‘shliq qismida qizil iliq bo‘lib, o‘sish protsessida qizil 
ilikning o‘rnini sariq ilik egallaydi. Naysimon suyaklarning ikki uchida, ba’zida yassi suyaklarda 
15 yoshgacha qizil iliq saqlanadi. 
Suyaklar shakli va tuzulishiga qarab, naysimon, yassi, kalta va aralash suyaklarga 
bo‘linadi. Naysimon suyaklar qo‘l - oyoq skeletining tarkibiga kiradi. Naysimon suyuqlar 
orasida uzun (elka suyagi, bilak, tirsak suyaklari, son suyagi, boldir suyaklari) bor. Har bir 
naysimon suyakning tanasi (diafizi) va ikki uchi (epifizlari) tafovut qilinadi. Yassi suyaklarning 
shakli turli xil bo‘ladi. Ularga kallaning qoplovchi suyaklari, ko‘rak va chanoq suyaklari kiradi.
Aralash suyaklar turli shaklga ega bo‘ladi. Bularga muskullar, paylar, boylamlar birikadi 
yoki tomirlar, nervlar o‘tadi. Suyak qushuvchito‘qimaga kirib ikki xil kimyoviy modda: organik 
anorganik moddalardan iborat. Suyaklarning yuzasida g‘adir - budir dumboq, kirra, teshiklar, 
egatlar bo‘ladi. Bularga muskullar, paylar, boy 
lamlar birikadi yoki tomirlar, nervlar o‘tadi. 
Suyak qo‘shuvchi to‘qimaga kirib ikki xil kimyoviy modda: organik va anorganik moddalardan 
iborat. Suyakning organik moddasiga osseyn deyiladi, suyak tarkibining 1F3 qismini organik, 
2F3 qismini anorganik modda tashkil etadi. Agarda suyakning bir qismini xlorid yoki nitrat 
kislotaga solib qo‘yilsa, bir necha vaqtdan so‘ng yumshoq va elastik bo‘lib qolganini ko‘ramiz.
Suyak olovda kuydirilsa, organik moddalari kuyib ketishi tufayli mo‘rt bo‘lib qoladi. 
Suyakning elastikligi osseyn borligiga qattiqligi esa anorganik moddalarga bog‘liqdir. Suyakda 
organik va anorganik moddalar borligidan elastik va qattiqdir. Yosh ulg‘ayishi bilan suyakning 
osseyn va anorganik moddalar miqdori o‘zgarib boradi. Bolalarda organik moddalari ko‘proq. 
Shuning uchun ularning suyagi elastik bo‘ladi.
Yosh ulg‘aygan sari anorganik moddalar miqdori ortib boradi, shuning uchun ularning 
suyagi mo‘rt bo‘lib qoladi. Yosh ulg‘ashi bilan suyakda kalsiy, fosfor, magniy va boshqa 
elementlar nisbatan o‘zgaradi. Kichik bolalar suyagining tarkibida ko‘proq kalsiy, katta maktab 
yoshidagi bolalarning suyagini tarkibida fosfor tuzlari ko‘p bo‘ladi. Bolaning 7 yoshida 

---

naysimon suyaklarning tuzilishi katta odamlarnikiga o‘xshaydi. Lekin 10-12 yoshda suyakning 
g‘ovak moddasi intevsiv o‘zgaradi. Bolalarning yoshi qancha kichik bo‘lsa, suyak ustidagi 
po‘stlog‘i zich qavatga yopishgan bo‘ladi. Bolaning 7 yoshida suyak ustligi zich qavatdan ajralib 
turadi. 7-10 yoshgacha naysimon suyaklarning iliq qismini o‘sishi sekinlashadi. 11-12 
yoshlardan 18 yoshgacha naysimon suyaklar to‘liq shakllanib bo‘ladi. Suyaklar oraliqli, tog‘ayli 
to‘qima, suyakli to‘qima, biriktiruvchi to‘qima yordamida birikadi. Biriktiruvchi to‘qima 
yordamida birikish – bog‘lamlar, pardalar, kala choqlari. Tog‘ayli to‘qima yordamida birikish – 
umirtqalari va dumg‘aza suyagini hosil qilishga kiradi.