Mavzu: Tasavvufning vujudga kelish tarixi

Qodiriya tariqati eronlik shayx Geloniy (1077–1166) nomi bilan asoslangan. U asosan Bag‘dodda yashab karomatlar ko‘rsatish, ilmu riyozat bilan mashhur. Sunniy mazhabidadir. Abulqodir Geloniy Junayd Bag‘dodiyning «sahv» (hushyorlik) kontseptsiyasini rivojlantirgan, u muridlari orasida «Buyuk madadkor» (G‘avsul a’zam) nomi bilan mashhur bo‘lgan. Uning tariqati hozirgi Arabiston mamlakatlari, Turkiya va O‘zbekistonda tarqalgan. Abdulqodir Geloniy Movarounnahrda bo‘lgan emas, ammo shunga qaramay uning tariqatining Farg‘ona vodiysi, Samarqand, Qashqadaryo tomonlarda ixlosmandlari va izdoshlari bor.
Yassaviya ulug‘ shayx va shoir Xoja Ahmad Yassaviy (vafoti 1166 yil) asoslagan tariqat. Shuni aytish kerakki, yassaviya bilan naqshbandiyaning ildizi Xoja Ya’qub Yusuf Hamadoniyga (1048–1140) borib taqaladi.
Ahmad Yassaviy ilk ustozi Arslonbobdan xirqa kiyib, tasavvuf yo‘liga kirgach, Buxoroga borib Hamadoniydan tariqat ta’limini oladi. Abduxoliq G‘ijduvoniy bilan birga Hamadoniyning eng ishongan xalifasiga aylanadi. Hamadoniy vafot etgach, uning o‘rniga uchinchi bo‘lib shayxlik maqomiga ko‘tari-ladi, ammo ko‘p o‘tmay Buxorodagi ishlarini birodari Abduxoliq G‘ijduvoniyga topshirib, o‘z vatani Turkistonga qaytadi va bu erda yangi tariqatni ta’sis etadi. Uning ko‘p sonli muridlari turkiy xalqlar orasida yurib, tasavvuf g‘oyalarini yoyganlar. Yassaviy ovoz chiqarib zikr aytish («zikri jahriya») va karomatlar ko‘rsatib murid tarbiyalash, hilvatda suhbat qilishni yo‘lga qo‘ygan. Uning o‘zidan keyingi silsilasini quyidagi shayxlar davom ettirganlar: So‘fi Muhammad Donishmand, Suylamon Boqirg‘oniy, Mansur bin Arslon bobo, Luqmon Paranda, Abdumalik Tojxoja, Ishoq bobo, Zangi ota bin Abdumalik, Said Xorazmiy, Xalil ota, Xoja Bektosh Valiy, Uzun Hasan, Sadr Xoja, Badr Xoja, Ahmad Sayyid, Kamol Iqoniy, Hazrati Bashir va boshqalardir.
Yassaviya tariqati hozirgi Markaziy Osiyo, Turkiya va Rossiya xududlarida tarqalgan.
Kubraviyaning asoschisi xorazmlik ulug‘ shayx Najmiddin Kubro (1145–1221)dir. U kishining ismi Ahmad, otasining ismi Umar bo‘lib, Najmiddin, Kubro, Valitarosh, Abuljannob so‘zlari u kishini sharaflovchi kunya va laqablardir.
U kishi Misr, Eron Iroq, Shom mamlakatlarini kezib, turli ilmlarni egallaganlar. Shayx Ro‘zbehon Vazzon, Bobo Faraj, Shayx Yosir Ammor, Shayx Ismoil al Kasriylardan so‘fiylik sirini egallab, Xorazmga qaytib, xonaqo qurganlar. Juda ko‘p muridlari bo‘lgan. U kishining nazari tushgan odam albatta ilohiy fayzu barakot topar ekan. Ulug‘ shayx shogirdlariga ilohiy haqiqatlar sirini ochish, poklik va ruhiy-ma’naviy yuksalishni ta’lim bergan. Najmiddin Kubro bir necha kitoblar ta’lif etgan, ularda inson va koinot, inson ruhiyati tadqiq etiladi. O‘ziga xos tariqat yo‘li («usuli ash’ora» – o‘nta usul) bayon etiladi.
Najmiddin Kubro mo‘g‘ul bosqichilariga qarshi jangda qahramonlarcha halok bo‘lgan, qabri Ko‘hna Urganchdadir.
Najmiddin Kubroning silsilasi:
Majdiddin Bag‘dodiy, Sayfiddin Boxarziy, Sa’diddin Hamaviy, Farididdin Attor, Raziaddin Axi Lolo, Najmiddin Doya, Badriddin Firdavsiy, Najmidin Muhammad, Sadriddin Ibrohim, Aziziddin Nasafiy, Shayx Kamol Jundiy, Nuriddin Abdurahmon Isfahoniy, Rukniddin Ali ad Davla as Simnoniy.
Kubraviya Eron, Pokiston, Afrikada tarqalgan, firdavsiya, nuriya, rukniya, hamadoniya kabi o‘ndan ortiq shoxalari bor.