Mavzu: Surxondaryo viloyatidagi zaharli ilonlarning tarqalishi

Qalqantumshuq ilon (shitomordnik)
Tashkent hám Samarqand wálayatındaǵı tawlarda hám Qaraqalpaqstan daǵı tegisliklerde qalqantumshuq ilon jasaydı. Bul respublikada tarqalǵan birden-bir chinqiriq yamasa toqpaq ilon bolıp tabıladı. Denesiniń uzınlıǵı 68 sm ge shekem, quyrıǵı qısqa 4, 8 sm boladı. Ústinde toq reńli kese daqları bar. Qalqantumshuqning tipik jasaw jayları arqada - topıraqlı hám qumli shól bolıp tabıladı. Qublada ol bálent tawlar daǵı arsha aǵashızor ormanlarda hám tas úyinleri boylap alp otlaqlarına shekem (3200 m hám odan bálentlew) ushraydı.
Kulvor ilon
Ko'lvor ilon talay iri boladı, qalınlıǵı adamdıń bilagidek keledi. Denesiniń uzınlıǵı 160 sm cha, quyrıǵı bolsa 20 sm den artıq emes. Eń salmaqli ko'lvor ilonning massası 3 kg cha keledi. Ústi ash yamasa toq kúl reń, sarg'ish yamasa bawırrang tusli. Ózbekstanda Turkiston taw aldılarında (Xovos), Nurota, Zarafshon dizbe tawları, Ko'hitang hám Hisor dizbe tawları eteklerinde ushraydı. Bul ilon kobraga salıstırǵanda talay kóp tarqalǵan. Zarafshon dizbe tog'i hám Nurota tawlarınıń birpara jaylarında báhárde kúnine besewge shekem, geyde bolsa odan kóp ko'lvor ilonni ushıratıw múmkin. Ko'lvor ilon tawlarda, taw aldılarında hám tawlardıń átiraplarındaǵı oypatlıqlarda jasaydı. Awıllarda hám taw eteklerindegi baǵlarda, bulaqlardıń boyında, tawlar daǵı tas úyinleri arasında kóp ushraydı.
Orta Aziya kobrasi, qara ilon hám charx ilonlar zaxari tiykarınan nápes oraylarına tásir kórsetsa, ko'lvor hám qalqantumshuq ilonlar zaxari júrek qan aylanıw sistemasına tásir etedi.
Eger sizdi uwlı zatlı ilon chaqsa, tezlik penen jaranı qolıńız menen siqib shıǵarıń yamasa awızıńız menen sıpab taslang. Ilonning uwlı zatı so'lak tásirinde bólekan bóleklenedi hám adam awızı arqalı hesh qashan, hátte buzılǵan tisi bolǵan táǵdirde de záhárleniwi múmkin emes. Qandı 5-8 minuttan artıq sıpab yamasa qısıp shıǵarıw múmkin emes. Sonnan keyin margantsovka, sirke yamasa sodali suwǵa ho'llangan tańıw sılesi yamasa paxta basıw kerek. Jaralanǵan adam suw, limonad, sút, kofe ıshıwı, ǵarbız jewi paydalı.
Ilonlar ayriqsha dene dúzilisine iye bolgan, ólshemi 20 sm den 10 m ge shekem etetuǵın haywan bolıp tabıladı. 2700 ge jaqın túri málim. Denesi hár túrlı qalınlikda boyına shozılǵan. Quyrıǵı bárháma denesinen kalta. Ayaǵı bolmaydı. Ayriqsha ájayıp háreketleniw usılı, minez-qulqları, uwlı zat tisleri hám háreketsiz tik qaray turıwı sebepli ilonlar haqqında kanchadan-qansha ertek hám ańızlar toqilgan hám de kóp xalıqlar arasında ilondan qorqıw sezimi payda bolgan.
Ilonlar kesirtkelerden derlik 30 qıylı belgilerine ko‘ra parq etiledi. Tiykarǵı ayırmashılıqlarınan biri tómengi jag'ining dúzılıw qásiyetleri bolıp tabıladı. Gelle súyeki júz kismining suyekleri jıldam birikkan, tómengi jaq bolsa gelle súyekinde qattı shozılǵan búrme járdeminde asılıp turadı. Elastik baylam bolsa jaqlardıń oń hám shep bólegin biriktiradi jáne bul menen ilonning awızı oǵırı shozılıwshı bolıp qaladı. Sol sebepli olar oljasın pútkilliginshe yuta aladı. Tisleri jaqsı rawajlanǵan bolıp, shaǵıw (tishlab alıw ), oljasın tutıw hám óńeshiga ıyteriw ushın xızmet etedi. Hámme tisleri jińishke, ótkir hám keyin basıp qayırılǵan.
Ilonlarning tiykarǵı sezim organı Yakobson organı menen birgeliktegi tili bolıp tabıladı. Ilon uchi ayır jińishke tilin ústki jag'idagi yarım ashıq jarıqtan shıǵarıp, bir neshe sekund hawada qasındaǵı zatlarǵa tegar-tegmas etip oynatadı hám ishine tartıp aladı. Tiliniń úshleri Yakobson jup organınıń tupa tańlayındaǵı eki shıǵarıw tesiginde jaylasadı. Bul erda ilon hawada payda bolatuǵın arzımas muǵdardaǵı elementlar haqqında informatsiya aladı hám soǵan qaray oljasınıń kaerda jaylasqanlıǵı yamasa suw dáreginiń qaydalıǵı haqqında orientirlenedi. Kózleri de orientirlashda úlken rol oynaydı (hámme ilonlarda da sonday emes). Tungi ilonlarning kóz qorachig'i vertikal yamasa domalaq, geyde bolsa gorizontal bolishi múmkin, kúndizgi ilonlarning hámme waqıt domalaq boladı. Ilonlarda iyis biliw sezimsi jaqsı rawajlanǵan bolıp, olar hátte tıshqan menen kalamushni hidiga qaray da ajrata aladı. Olarda esitiw organı jaqsı rawajlanbaǵan, sırtqı shitish tesigi bo’lmaydi. Orta qulaǵı ápiwayı dúzilgen hám tek ishki qulaǵı jaqsı rawajlanǵan. Sol sebepli de ilonlar adamdıń ayaq dawısın esitedi, biraq hawada tarqalatuǵın dawıslardı esitmeydi. Berjaqtan olar derlik gereń esaplanadı. Sonday eken, ilonlarni nama shalıp oynatıw haqqındaǵı ańızlar negizsiz bolıp tabıladı. Buwma ilonlar menen toqpaq (shınǵırǵan ) ilonlarda ıssın seziw organı bolıp, olar uzaqtan oljasınıń denesinen shıǵıp atırǵan temperaturanı biladi. Bul organlar sırtqı tárepden eki tereńshe formasında bo‘ladi.
Ilonlar tek jonivorlar (jawın qurtılar, órmekshisimonlar, kóp-ayaqlılar, shıbın-shirkeyler, balıqlar, suwda da qurǵaqlayda jasawshılar, tasbaqalar, kesirtkeler, ilonlar hám sút emizuvchilar) menen azıqlanadı. Suwlı miyweler, mısalı, pomidorlarni yutib jibergen halları da bolǵan. Aftidan olar organizmdi suw menen támiyinlew maqsetinde sonday qılıwsa kerek.