Mavzu: Surxondaryo viloyatidagi zaharli ilonlarning tarqalishi

Omırtqa pog’anasi. Sudralib juretuǵınlardıń o 'q skeleti yamasa omırtqa tekshesiniń bólimleri suwda hám de qurǵaqlıqta jasawshılarnikiga salıstırǵanda jıldam hám tórtew bólimge; moyin, tós, bel, dumg'aza hám dumga bólinedi. Omırtqalar denesiniń old tárepi oyıq, arqa tárepi bo'rtibchiqqan, yaǵnıy protsel tipda boladı. Tómen sudralib juretuǵınlarda (agamalar, gekkonlar) bolsa omırtqaları denesi amfitsel tipda boladı. Omırtqalardıń joqarı tárepinen ústki ayqulaqlar shıǵadı, bul ayqulaqlar anıqajralib turatuǵın qiltanoq astıst o'simta menentugaydi.
Ústki ayqulaqlar old qırınan bir jup qısqa aldınǵı bo'g'im o'simtasi, arqa qırınan bolsa bir jup keyingi bo'g'im o'simtasi shıǵadı. Omırtqa tekshesiniń qaptal táreplerinde, joqarı doǵanıń tiykarına jaqın orında qabırǵanıń birigiwi ushın kishi tereńshe bar. voyaga jetken wákilleri kósher skeletida xorda qaldıg'i joq.
Bas skeleti. Suwda hám de qurǵaqlıqta jasawshılarǵa qarsı bolıp esaplanıw sudralib juretuǵınlardıń bas skeleti suyeklerden (tek hidlov hám bólekan esitiw bólimindegine shemirshek saqlanıp qalǵan ) ibarat bolıp suyeklerdiń sanı júdá kóp. Boshskleti Bas skeletining mıy qutisi (neurokranium) hám yuzvisseral bo'iimlari embrional rawajlanıwda ǵárezsiz taraqqiyetsada, voyaga jetkensudralib juretuǵınlarda olar birikib ketedi. Bas skeletning quramına baslanǵısh almasinuvchi hám kóp sandaǵı ekilemshi - qoplovchi suyekler kiredi.
Muskul sisteması. Amfibiyalarnikiga qaraǵanda talay kúshli takom illashgan bolıp, segmentli muskulları putkinley ǵárezsiz muskullarǵa ajralıp ketken. Bunnan tısqarı, amfibiyalarga xarakterli bolǵan qabırǵalararo muskulları júzege keledi. Bul muskullar dem alıw aktida zárúrli rol oynaydı. Sudralib juretuǵınlarda teri astı muskulları da jaqsı rawajlanǵan.
Awqat as sińiriw qılıw shólkemleri. Awız boslig'ining tubida góshdor, tegis tili jaylasqan. Sudralib juretuǵınlardıń tili túri formada boladı. Iloniar hám kópshilik kesirtkelerdiń tili jińishkelashgan hám uchi eki ayrili, júdá jıldam bolıp, talay cho‘zilib tısqarına chiqa aladı hám qosımsha sezim organı wazıypasın atqaradı. Xameleonlar tiliniń uchi ayrili emes bálki enli boladı. Házirgi jasap turǵan sudralib juretuǵınlar, tiykarınan haywanlar menen azıqlanadı. Tek ayırım tasbaqalar hám iguanalar ósimlikler menen azıqlanadı. Azıq kóp sanlı ótkir tisler menen qurallanǵan jaqları járdeminde ustap alınadı. Tisler jaq hám tańlay suyeklerine birikadi, tek krokodillerdiń tisleri arnawlı tereńchalarda (alveolalarda) jaylasadı. Házirgi sudralib juretuǵınlardıń tisleri derlik birdey, tek birpara ilonlarda qánigelesken iri jup uwlı zat tisleri taraqqiy etedi. Tisler, tiykarınan azıqtı ustaw vatutib turıw wazıypasın atqaradı. Krokodiller hám tasbaqalar úlken oljadan bir bólegin úzip alıw qábiletine iye. Kópshilik sudralib juretuǵınlar azıqtı pútkilley utadı. Ilonlarning jaq apparatı dúzilisi oǵan awızın úlken ashıwǵa maslasqan. Sol sebepli de ilonlarning bas skeletida sheke ayqulaqları joǵalıp ketken, jaq apparatı bolsa topsa sistemasına aynalǵan, yani ilonlarning joqarıǵı hám tómengi jaqları jıldam. Awız boslig'ida so'lak bózi bolıp, onıń silekey sekreti awız daǵı azıqtı ho'llash hám jutıw ushın xızmet etedi. Uwlı zatlı ilonlarda bazi bir so'lak bózi uwlı zat islep shıǵaratuǵın bezge aynalǵan. Awız boslig'i hám hiqildoqdan keyin qızılongach baslanadı. G o'shtdor, shozılıwshı óńesh tamaqtan keyin traxeyaning ústinen ótip, qarın boslig'ining aldınǵı bóleginde as qazanǵa qosıladı. As qazannan keyin oǵan parallel halda o 'n eki barmaqlı ishek, odan keyin bolsa jińishke ishek baslanadı. Jińishke ishek bir qansha iyiliw payda etip, keyin qalın ishekke aylanadı. Murtak haldaǵı soqır ishek jińishke ishek menen qalın ishek shegarasınan orın alǵan. Y o'g'on ishektiń keyingi bóleginde tuwrı ishek jaylasqan. Tuwrı ishek kloakaga ashıladı. As qazan astı bezi o 'n eki barmaqlı ishek qovuzlog'iga o'rnashgan bolıp, formaan uzınchoq qattı deneshege uqsaydı. As qazandıń arqa uchida uzınchoq, kishi, qızıl deneshe formasındaǵı talaq bar. Qarın boslig'ining aldınǵı bólegin úlken, kóp máwsimli bawır iyelegen. Onıń ishinde bolǵanında ot pufagi jaylasqan, ot pufagi jolı on eki barmaqlı ishektiń baslanıw bólegine ashıladı. Sudralib juretuǵınlardıń kópshilik túrleri ashlıqqa shıdamlı boladı. Ayırım iloniar vatoshbaqalar tutqunlikda bir jılǵa shekem azıqsız jasawı múmkin.
Dem alıw sisteması. O 'pka hám dem alıw jollarıniń anaǵurlım kúshli differensiallanganligi menen suwda hám de qurǵaqlıqta jasawshılardıń dem alıw shólkemlerinen parıq etedi. Ókpe qapshıq formasında bolıp, onıń ishki diywali pal hárre uyasiga uqsas mayda -mayda quramalı tosıqshalar menen oralǵan. Nápes akti basqa barlıq amniotalardagidek tós qápesiniń keńeyiwi hám torayishi menen júz boladı. Sudralib juretuǵınlardıń máyek ishinde rawajlanıp atırǵan embrioniontogenezida suwda hám de qurǵaqlıqta jasawshılardıń lichinkalik dáwirine sáykes keledi, yaǵnıy saǵaq jarıqları payda bolsa da saǵaq apparatı formalanmaydi, máyekte bolǵan murtak allantois hám sarılıq qaltasınıń qan tamırları arqalı nápes aladı. voyaga jetken sudralib juretuǵınlar terisi shaq qatlam menen oralǵanlıǵı ushın tek ókpe arqalı nápes aladı. O 'pka sırtqı tárepden qaltasımon dúzilisin saqlaǵan sonda da, olardıń ishki dúzilisi amfibiyalarnikiga salıstırǵanda quramalı boladı. Kesirtke hám ilonlarning ókpe qaltası ishki diywali búrmeli hám tereńchali dúzılıwǵa iye bolıp, bul dem alıw maydanın keńeytiredi. Tasbaqa hám krokodillerde ókpediń ishi tap qusnikidek bultsimon (gewekli) dúzılıwǵa iye boladı. Xameleon, birpara kesirtkeler hám ilonlarda ókpediń tómengi bólegi barmaqsimon o'simtali boladı, lekin bul o'simtalarda gaz almasınıwı bolmaydı. Bul o'simtalardagi hawa pishillash nátiyjesin asıradı, sho'ng'ishda hám óńeshda uzaq waqıt azıq ótiwinde gaz almasınıwın jeńillestiriwde járdem beredi. Dem alıw akti qabırǵalararo vaqorin muskulları járdeminde tós qápesiniń keńeyiwi hám torayishi arqalı júzege keledi. Dem alıw aktida, ásirese, tasbaqalarda jelke hám paxtanıń ǵóregi muskulları qatnasadı. Tasbaqalarda taǵı awız -alqım arqalı hawanı jutıw mexanizmi saqlanǵan.
Qan aylanıw sisteması. Sudralib juretuǵınlardıń júregi tós qápesiniń aldınǵı bóleginde ventral (qarın ) tárepte jaylasqan. Kesirtkediń júregi úsh kameralı. Ol jaǵdayda eki shep hám oń júrek bólmesi hám de bir júrek juwan qarını bar. Biraq júregi tómendegiler menen amfibiyalarnikidan parıq etedi. Júrek juwan qarını shala tosıq menen ekige, oń (venoz) juwan qarın hám shep (arterial ) juwan qarınǵa bolingan. Arterial konus reduksiyalangan, venoz sinusi bolsa oń júrek bolmasiga qosılǵan. Júrek bólmesiniń ishki maydanı to'rlanib ketken muskullar menen oralǵan hám atrioventrikulyar tesikyurak bolmasining to'sig'i menen ekige bólingen. Júrek juwan qarınınıń oń (venoz) bolimidan ókpe arteriyası menen shep aorta yoyi shıǵadı, shep (arterial ) bóliminden bolsa oń aorta yoyi baslanadı. Júrek juwan qarınıqisqarganda, onıń tómengi diywaline o'rnashgan shala tosıq júrek juwan qarınınıń ústki diywaliǵa shekem tiyip, júrek juwan qarını oń hám shep bo'lmalarini bir-birinen putkinley ajıratıp qóyadı.
Krokodillerde bul tosıq tolıq, yaǵnıy júrek juwan qarını bólek ekige bólingen. Júrek juwan qarınınıń oń bóleginen ókpe arteriyası shıǵadı hám ekige bolınıp, ókpege vena qanın júrgizedi. Júrek juwan qarınınıń shep bóleginen arterial qanlı oń aorta yoyi shıǵadı, bul ózinden uyqı hám omırawosti arteriyaların ajratadı. Uyqı arteriyası gewdediń bas bólegin arterial qan menen dane ’minlaydi. Omırawosti arteriyası aldınǵı ayaqlarına baradı. Júrek juwan qarınınıń orta bóleginen shep aorta yoyi aralas qan alıp shıǵadı. Shep hám oń aorta ayqulaqları óńeshning tómengi tárepinde óz-ara qosılıp, toq arqa aortanı payda etedi. Arqa aorta omırtqa tekshesiniń astından keyinge qaray ketedi hám jol ústinde mayda arteriyalar shıǵaradı, odan keyin arqa ayaqlarǵa jup jambas arteriyasın shıǵarıp, ózi toq quyrıq arteriyası jaǵdayında dawam etedi. Sudralib juretuǵınlardıń vena sisteması da arterial sistema sıyaqlı kóp ózgermegen. Dumidagi vena qanı quyrıq venasına jıynaladı. Quyrıq venasi paxtanıń ǵóreginde 2 jambas yamasa paxtanıń ǵóregi venalarına bólinedi. Jambas venaları ózine keyingi ayaqlarınan kelgen venalardı qosıp aladı. Paxtanıń ǵóregi venaları ózinden búyrek qopqa venaların ajratadı hám keyin qarın venaları menen qosıladı. Qarın venasi ishki organlardan jıynalǵan venalardı ózine qosıp aladı hám bawır qopqa venasi boylap bawırǵa kiredi. Bul jerde kapillarlarga ajralıp, tap 'r payda etedi hám bawır venasi atı menen shıǵadı. Búyrek qopqa venaları búyrekke kirgach, tor payda etedi, keyinbuyrakdan shıǵıp óz-ara qosıladı hám toq keyingi gewek venaǵa aylanadı. Sudralib juretuǵınlarda kardinal venalar pútkilley joǵalǵan. Keyingi gewek vena bawır venasın qosıp aladı vao'ng júrek bolmaydıine quyıladı. Gewdediń bas ushidan vena qanı bir jup moyıntırıq venalarına jıynaladı, Aldınǵı ayaqlarınan bir jup omırawosti venalarına jıynaladı, nátiyjede bir jup aldınǵı gewek venalar payda boladı jáne bular da oń júrek bolmaydıine quyıladı. Ókpede tazalanǵan arterial qan ókpe venalarına shıǵadı, bular qosılıp shep júrek bolmaydıine quyıladı.
Nerv sisteması. Sudralib juretuǵınlardıń nerv sisteması amfibiyalarnikiga salıstırǵanda talay jetilisken. Ásirese, bas miyasining aldınǵı úlken mıy yarımsharlari salıstırǵanda úlken bolıp, kúlreń mıy statyasından ibarat qabıqlog' i bar. Mıy yarımsharlari arqa tárepke ósip, aralıq miyani jasırıp qóyadı, joqarı tárepden qaraǵanda tek aralıq mıy o'sim talari, epifiz hám tóbe shólkemlerin kóriw múmkin. Boshtepa toq kóziniń rudimenti dúzilisi tárepten kózge uqsas bolıp, jaqtılıq ta 'sirini qabıllaw qábiletine iye. Aralıq miydiń tómengi bólegine ishki sekretsiya bezi gipofiz yondashgan.
Jınıslıq shólkemleri. Sudralib juretuǵınlarda ishki urıwlanıw boladı. Olardıń jınıslıq organı dene boslig'ida um urtqa tekshesiniń eki janında jaylasqan. Er adam kesirtkediń aq reńli súyri-sopaq denesheler formasındaǵı urıwdonlari omırtqa tekshesi be! bóliminiń eki tárepinde jaylasqan.
Urıwdonlardan bir qansha kanalshalar shıǵadı hám olar qosılıp urıwdon aslamın payda etedi. Urıwdon aslamı dawam etip urıw yoligaaylanadi. Urıw jolları kloakaga ashılıw aldından sidik jallarına qosıladı hám ulıwma tesik arqalı kloaka boslig'iga ashıladı. Urıw aslamı dene búyrek - mezanefros aldınǵı bóleginiń qaldıg'i esaplansa, urıw jolları bolsa sol dene búyrek shıǵarıw jolları - volf nayiga gomolog bolıp tabıladı. Kloakaning jambas diywaliarida kopulativ organlar bar. Bul organlar diywali qan tamırlarına bay eki qapshıqtan ibarat. Jınıslıq meyil qo'zg'alganda kopulativ organlar kloaka tesiginen tısqarına bo'rtib chiqa aladı. Bul xilda dúzilgen kopulativ organlar kesirtkeler menen ilonlarda jup, tasbaqa hám krokodillerde bolsa toq boladı Gatteriyalarda qosıw organı, yaǵnıy kopulativ organı bolmaydı. Urǵashı kesirtkediń maydanı sırtqı tárepden g'adirbudur noto'g’rishaklli súyri-sopaq deneshe kórinisindegi 2 máyek doni omırtqa tekshesi bel bólim ining eki jambasında jaylasqan. Juqa diywallı keń naychalardan ibarat máyek jollarıniń bir uchi gewde boslig'ining aldınǵı, ekinshi uchi kloakaning keyingi bólimine ǵárezsiz tesik menen ashıladı. Máyekdonning tómengi bólegi kópshilik jaǵdaylarda keńeyip jatırdı payda etedi. Urǵashılarda volf kanalları reduksiyalangan. Jetilgen máyekler dene boslig'iga, ondan máyek jolınıń voronkasi arqalı máyek jolına túsedi. Myuller naylari máyek jolı wazıypasın atqaradı.
Kesirtkelerde urıwlanıw máyek jolınıń aldınǵı bóleginde júz beredi. Máyek jolınıń ortasında máyektiń belok perdesin payda etiwshi bóz boladı. Máyek jolınıń tómengi bóleginde jatır diywali ajratgan sekret den pergamentsimon yamasa hák statyasından ibarat máyekti qorshap alatuǵın sırtqı qabıqloq qáliplesedi. Sudralib juretuǵınlardıń embrional rawajlanıw basqıshları basqa amniotalardagidek ótedi. Sudralib juretuǵınlardıń derlik kóbisi máyek qoyıw jolı menen ko'payadi, Olar máyeklerin, ádetde, topıraqqa yamasa ósimlik shirindileri tiyine, túbirlerdiń astına ko'mib qóyadı. Ayırım sudralib juretuǵınlar (qabırshaqlılar gruppası arasında ) tiri tug'adi yamasa máyekten tiri tug'adi. Bulardıń máyek jolında yamasa jatırında embrio'n rawajlanadı.