Mavzu: Surxondaryo viloyatidagi zaharli ilonlarning tarqalishi

Tiykarǵı bólim.
2.1. Ózbekstanda tarqalǵan uwlı zatlı ilonlar.
Ilonlarda qıstırıp qoyıw sıyaqlı qayırılǵan hám uchi ótkir tisleri boladı. Adam ushın kepshe ilon, qara ilon, mamba hám toqpaq ilonlarning shaǵıwı júdá qáwipli esaplanadı. Mambani esapqa almaǵanda joqarıda keltirilgen uwlı zatii ilonlar Respublikamiznining shól hám tawlıq aymaqlarında tarqalǵan. MDHda taǵı alaǵula jılanlar hám suw ilonlari keń tarqalǵan. Ilonlar turii qıylı haywanlar, yani kemiriwshiler, mayda kesirtkeler qurbaqalar hám shıbın-shirkeyler menen azıqlanadı. Ilonlar máyek qoyıp, máyekten tiri tug'ib yamasa tiri tug'ib ko'payadi. Ilonlar genje gruppasınıń sistematikasi talay quramalı. Bul genje gruppaǵa 13 shańaraq hám 3000 taga jaqın tur kiredi. MDHda ilonlarning 60 taga jaqın túrleri ushraydı, sonday-aq, Ózbekstanda 6 shańaraqqa kiretuǵın 21 tur ilonlar uchrashligi anıqiangan. Kavkazda tarqalǵan batıs buwma ilonchasi (Eryx jaculus) kiredi. Ózbekstanda Qızılqum, Ústúrt hám Amudaryanıń qumli arqalı boylap shıǵıs buwma ilonchasi tarqalǵan, uzınlıǵı 60 sm den I m ge shekem baradı.
Onıń uzınlıǵı 2 m ge shekem baradı. Alaǵula jılan, tiykarınan Orta Aziyada hám Uzaq Shıǵısda keń tarqalǵan. Alaǵula jılan da túrli qus hám olardıń shójeleri, kemimvchilar hám kesirtkeler menen azıqlanadı. Olja izlep, moixona vaxonadonlarning shiftiga shıǵıp alıwı, diywaldıń jarıqiariga kirip qalıwı múmkin. Ózbekstannıń shól regionlarında xoldor alaǵula jılan, kese yo'lli alaǵula jılan, kósher ilon, Ústúrtda tórt sızıqlı alaǵula jılan, taw eteklerinde bolsa qızıl sızıqlı alaǵula jılan tarqalǵan. Tegis suw ilonining uzınlıǵı 75 sm átirapında boladı. Kósher ilon da suvilonlar shańaraǵına kiredi. Kósher ilon uwlı zatlı esaplanadı. Onıń uwlı zat tisi awız boslig'ining ishinde bolǵanında jaylasqan, qarıqlı boladı. Uwlı zatı adamǵa onsha tasir etpeydi.
Aspidlar (Elapidae) shańaraǵına 192 tur kiredi. Olar, tiykarınan Indiyada, Afganistanda, Hindi-Kitayda, Filippinde hám Orta Aziyada tarqalǵan. Orta Aziyanıń qubla aymaqlarında, yaǵnıy Turkmenistan hám Ózbekstanda, atap aytqanda, Babatog', Hisor, Zarafshon. Nurota dizbe tawlarınıń tog'oldi aymaqlarında, Qarsı sahraında iri kúlreń Orta Aziya kepshe iloni (Naja oxiana) ushraydı. Onıń uzınlıǵı 1, 82, 2 m ge shekem baradı. Ol báhárde kúndiz, jaz hám gúzek aylarında azanda hám keshte aktiv háreket etedi. Qandayda qáwip tuwılǵanda kepshe ilon denesi aldınǵı bólegin joqarı kóterip isikiradi, moynın tegis halda keńeytirip vishillagan dawıs shıǵaradı hám basın tebrata baslaydı Kepshe ilon iyul-avgust aylarında 912 máyek qóyadı. Máyekiniń úlkenligi 3, 3 - 3, 8 sm keledi, máyekin jerge tereńshege ko'mib qóyadı. 70-73 kúnden keyin máyekinen kishkene balası shıǵadı. Kepshe ilonning uwlı zat tisleri úlkenligi menen basqa tislerinen parıq etedi.
Aspidlar shańaraǵınıń tiykarǵı áwladlarına kepshe ilonlar, aspidlar (Elaps) buǵanriar (Buǵanms) sıyaqlı oǵada uwlı zatii ilonlar kiredi. Kepshe ilonlarning tiykarǵı nervine tásir etedi. Olar chaqqanda adam awrıw sezkapcha iloni yamasa kóz áynekli ilon (Naja naja) da júdá esaplanadı. Onıń uzınlıǵı 33, 5 m ge shekem baradı, Qubla de tarqalǵan. Kepshe ilonlar adamdı chaqqanda 15 minutda adam o'ladi. Qara moyinli kepshe ilon óz uwlı zatın 4 m ge shekem uzaqlıqqa jetkiziwi múmkin. Kepshe ilonlar uwlı zatınan medicinada qáwipli keselliklerge qarsı dári tayarlanadı. Kepshe ilon kem ushraytuǵın tur retinde Ózbekstan «Qızıl kitapi»ga kiritilgen. Aspidlar shańaraǵınıń wákilleri, sonday-aq, kepshe ilon, tiykarınan qurbaqa, kesirtkeler vaboshqa ilonlar menen azıqlanadı. Olar 40 danege shekem máyek qoyıp ko'payadi Teńiz ilonlari shańaraǵı wákilleri, tiykarınan Tınısh hám Hind okeanlarınıń tropik hám subtropik teńizlerinde jasaydı, 40 tan artıq túrleri bar. Bul ilonlar basınıń kishiligi, gewdesiniń qaptal tárep qısılǵanlıǵı hám dumining jalpaqlıǵı menen basqa ilonlardan parıq etedi. Murın tesikleri bálent jaylasqan. Bas ushida arnawlı duz shıǵarıw bózi bar. Teńiz ilonlarining uwlı zatı basqa uwlı zatii ilonlarnikidan bir neshe ret kúshii (12 ret) boladı. Kóbisi tiri tug'adi. Teńiz ilonlari ulıwma qurǵaqlıqqa shıqpaydı. Tipik wákiline gúrekdum pelamida (Relamida platurus) ni mısal etip keltiriw múmkin. Bul ilonlar balıq vaularning ubildiriqlari menen azıqlanadı, ásirese ilonbaliqlarni xosh kóredi. Qorailonlar shańaraǵı (viperedae) shańaraǵına 210 tur kiredi. Olar uwlı zatii, uwlı zat tisleriniń ishinde nayi boladı.
Qorailonsimonlar shańaraǵınıń wákilleri Evropa, Afrika hám Aziyada tarqalǵan. Olardıń gewdesi qalın, bası úshmúyeshlik, quyrıǵı qısqa vayassi boladı. Qorailonsimonlar shańaraǵınıń tipik wákillerine MDHda, sol jum ladan, Ózbekstanda tarqalǵan shól qara iloni (vipera ursini), Amerika shınǵırǵan iloni (Crotalus horridus), Orta Aziyada keń tarqalǵan ápiwayı qalqantumshuq (Ancistrodon halis), Orta Aziyada hám de Kavkazda tarqalǵan ko'Ivor ilon (vipera lebetina), Orta Aziyanıń qublaında hám Afrikada jasaytuǵınlıq qum charx iloni (Echis carinatus) kiredi. Ápiwayı shól qara iloni máyekten tiri tug'ib ko'payadi, 3 ten 17 danege shekem máyek qóyadı. Olar jer astındaǵı uyasida tap 'p -to 'p bolıp qishlaydi. Shól qara ilonlarining uwlı zatı anaǵurlım kúshsiz ta’sir etedi. Nárenjan adamlani chaqqanda, kesellik salmaqli keshedi. chaqqan jayı qattı og'riydi. Bul ilonning ústi toq kúlreń bolıp, qramtir qalları bar, olar salıstırǵanda mayda, uzınlıǵı 70-80 sm átirapında boladi. Ápiwayı shól qara iloni MDHda, sonday-aq, Ózbekstanda qazaq Qızılqum, Ústúrt hám Amudarya arqalında jasaydı. Olar Chirchiqda, Tyanshanda hám Sirdaryodasholipoyalar átirapında sol ayǵa shıǵadı, tiykarınan tıshqan, kalamush, bazan
Mar kesirtkeler, balıqlar hám shıbın-shirkeyler menen azıqlanadı. Ko'lvor ilonning uzınlıǵı 120 sm den 2 m ge shekem baradı. 0'zbekisda tiykarınan Nurota, Zarafshon, Turkiston, Hisor hám Ko'hitangda hám de taw eteklerinde ushraydı. Bul ilonning ústki tárepi kúlreń hám kógildir baladı. Ko'ivor ilon kóbinese, keshesi ovga shıǵadı. Mayda qus, kemruvchilar hám kesirtkeler menen azıqlanadı. Adamǵa dus kelip háreketsiz jatadı, uwlı zatı júdá qáwipli. Adam hám haywanlardı chaqqanda halok boiishi múmkin. Qum charx iloni Respublikamizning qubla aymaqlarında shólda hám taw eteklerinde kóplegen ushraydı, onıń uzınlıǵı 80-90 sm keledi. Reńi sarg'imtir qum reńinde boladı. Charx ilon tınıshsız etilse, bir orında turıp sheńber baslaydı jáne onıń qaptal qabırshaqiari bir-birine ishqalanib, digirman tamaqtasınıń súykelisiwine uqsas dawıs shıǵaradı. Sol sebepli de oǵan charx ilon dep at berilgen. Charx ilon da tek tunda ovga shıǵadı. Jas charx iloniar, tiykarınan omırtqasız haywanlardan chayon, shekshek, ko'poyoqlar menen azıqlansa, voyaga jetkenleri bolsa kemiaivchilar, kesirtkeler, qurbaqa hám uwlı zatsız iloniar menen azıqlanadı. Charx ilon 3 ten 15 danege shekem tiri bala tug'adi. Charx ilon da uwlı zatlı, lekin onıń uwlı zatı adamǵa onsha kúshli dane ’sir qiimaydi. Ápiwayı qalqantumshuq ilon MDHda, tiykarınan Qubla Sibirda, Uzaq Shıǵısda, Kavkazda, Orta Aziyada, sonday-aq, Ózbekstanda Tashkent hám Samarqand wálayatlarında hám de Xatkercho'l hám Xorezm shólida ushraydı. Onıń uzınlıǵı 60—70 sm átirapında boladı. Qalqantumshuq ilon chaqqan adamdıń denesi isikip ketedi hám issig'i kóteriledi. Kasai adam 10 -15 kúnden keyin dúzela baslaydı. Qalqantumshuq ilon da kúshli uwlı zatlı, lekin adamdı chaqqanda o'lmaydi. Afrikada jasaytuǵınlıq mamba degen ilon oǵada uwlı zatlı esaplanadı. Bir shaǵıwda 5 ho'kizni va3 otni uwlı zatlap óltiriwi múmkin.
Uwlı zatlı iloniar chaqqanida chaqqan adamdı háreketlentirmew kerek. Jaralanǵan jay den uwlı zattı qol menen siqib yamasa awız menen shıǵarıp taslanadı. Uwlı zatlanǵan adam ǵa kóp m iqdorda qara shay yamasa kofe ishiriladi. Ma'Iumki, mochevina uwlı zattı bóleklew ózgeshelikine iye. Sol sebepli ilon chaqqan jaydı demde mochevina bila juwıw kerek. Sonıń menen birge, jaralanǵan jayǵa margansovka, sirke yamasa sodali suw menen ho'Ilangan tańıw sılesi yamasa paxta basıladı. Dáslepki sharalar kórilgennen so‘ng nawqastı demde jaqın átirap daǵı emlewxanaǵa alıp barıp záhárge qarsı sarısuw jiberiw jol menen emlenedi.
Ilonlar ayriqsha dene dúzilisine iye bolǵan, ólshemi 20 sm den 10 m ge shekem jetetuǵın haywan bolıp tabıladı. 2700 ge jaqın túri málim. Denesi hár túrlı qalınlikda boyına shozılǵan. Quyrıǵı bárháma denesinen kalta. Ayaǵı bolmaydı. Ayriqsha ájayıp háreketleniw usılı, minez-qulqları, uwlı zat tisleri hám háreketsiz tik qaray turıwı sebepli ilonlar haqqında kanchadan-qansha ertek hám ańızlar toqılǵan hám de kóp xalıqlar arasında ilondan qorqıw sezimi payda bolǵan, dep xabar beredi Fvv baspasóz xızmeti.