|
22. Surxondaryodagi uwlı zatlı ilonlar.
Ózbekstanda keń tarqalǵan zaxarli ilonlarning bes túri:
1. 1. Orta Aziya kobrasi Naja oxiana eich
1. 2. Sahra zaxarli qara ilon vipera ursine
1. 3. CHarx ilon - Carina tús scheid
1. 4. Qalqantumshuq ilon - Ancistrodon nalys Pall.
1. 5. Ko'lvor ilon, vipera lebetina L. ilonlar kiredi.
Olardan qara ilon hám qalqantumshuq ilon máyekten tiri tuwıw jolı menen, Orta Aziya kobrasi, charx ilon, ko'lvor ilon bolsa máyek qoyıw jolı menen ko'payadi.
Ekologiyalıq jixatdan ko'lvor ilon, qalqantumshuq ilon, taw hám taw aldı zonaların iyelegen bolsa, Orta Aziya kobrasi qara ilon sahralı teksliklarni, charx ilon bolsa qumli shólni iyelegen.
Orta Aziya kobrasi, qara ilon hám charx ilonlar zaxari tiykarınan nápes oraylarına tásir kórsetsa, ko'lvor hám qalqantumshuq ilonlar zaxari júrek qan aylanıw sistemasına tásir etedi. Zaxarli ilonlar tuwrısındaǵı maǵlıwmatlardı keń xalıq toparına etkazish ásirese ilon chaqqanda birinshi járdem kórsetiw eń zárúrli máselelerden biri esaplanadı.
Eger sizdi uwlı zatlı ilon chaqsa, tezlik penen jaranı qolıńız menen siqib shıǵarıń yamasa awızıńız menen sıpab taslang. Ilonning uwlı zatı so'lak tásirinde bólekan bóleklenedi hám adam awızı arqalı hesh qashan, hátte buzılǵan tisi bolǵan táǵdirde de uwlı zatlinishi múmkin emes. Qandı 5-8 minuttan artıq sıpab yamasa qısıp shıǵarıw múmkin emes. SHundan keyin margansovka, sirke yamasa sodali suwǵa ho'llangan tańıw sılesi yamasa paxta basıw kerek. Jaralanǵan adam suw, limonad, sút, kofe ıshıwı, ǵarbız eyishi paydalı. Jaranı qızdırılǵan temir menen basıw yamasa kúshli spirtli ishimlikler ıshıw múmkin emes. Dáslepki ilajlar korilgandan keyin, ılajı bolǵanınsha tezirek záhárge qarsı sarısuw qabıllaw ushın vrachga barıw kerek.
Sarısuw tómendegishe tayarlanadı : ilonlardan alınatuǵın uwlı zat arnawlı pitomniklarda saqlanadı, quritiladi. Qurǵaqlay shókpe fiziologikalıq eritpede eritiladi hám atlarǵa jiberiledi. Bunda eritpe dozasi asırıp barıladı. Haywanda immunitet payda etinadi. Odan qan alınadı, qızıl hám aq qan denechalari ajratıladı, plazma bolsa (sonıń ózi ilonga qarsı sarısuw bolıp tabıladı) shıyshe ampulalarga solinadi. Ampulalarga salıp kepserlab qoyılǵan sarısuw eki hám odan artıq jıl saqlanıwı múmkin. Ol ilon chaqqan adamdıń terisi astına yamasa venasına jiberiledi. Waqıtında járdem kórsetilgende ilon chaqqan adam ertesi kúniyoq dúzelip ketedi.
Ilonlarning uwlı zatınan medicinada túrli maqsetlerde paydalanıwadı. Dári dármanda da sanaatda da paydalanıwadı.Ilon uwlı zatı, uwlı zatlı ilonlarning uwlı zat bezinen shıǵıs sarg'ish yamasa ash jasıl, hvdsiz tınıq suyıqlıq. Qurıtılǵan I. z. dıń 70-90% i quramalı belok elementlar, qalǵanı anorganik elementlardan ibarat. Uwlı zat quramında erkin aminokislotalar, maylar, may kislotalar, hár túrlı duzlar bar; natriy, kalsiy, kaliy, rux, magniy, fosfor, kremniy, temir, gúmis sıyaqlı elementler de ushraydı. I. z. de 15 ke jaqın belok elementlar bar ekenligi elektroforsez usılında anıqlanıp bul elementlardıń biologiyalıq ózgeshelikleri túrlishe ekenligi belgilengen. Olardan biri adam yamasa haywandı óltirse, ekinshisi qandı ivi-tadi, úshinshisi qızıl qan deneshelerin yemiradi, basqası bolsa organizmge hesh qanday tásir kórsetpeydi. Kóz áynekli ilon uwlı zatınan nervge tásir etetuǵın element neytrotoksin, ko'lbor ilon hám charx ilon uwlı zatınan bir qansha fermentler ajıratıp alınǵan. Ilon chaqqan adamdıń uwlı zatlani-shida áne sol arnawlı júzimsinlar hám birpara fermentler tiykarǵı rol oynaydı. Jaqsılap qurıtılǵan hám hawa kirmaydigan qarańǵı orında saklangan I. z. 15-20 jılǵa shekem barlıq ózgesheliklerin saqlap qaladı.
Orta Aziyadaǵı uwlı zatlı ilonlar uwlı zatınıń organizmge tásiri de birdey emes, mas, kóz áynekli ilon uwlı zatı, tiykarınan, nerv sistemasına, ko'lbor ilon, charx ilon hám bos ilon uwlı zatı bolsa, tiykarınan, kán tamır diywali hám qanǵa tásir etedi. Bul ilonlar chaqqanda jaralanǵan jay jáne onıń átirapı uwlı zat daǵı gemorragik elementlar tásirinde shıyshedi hám qattı awrıw payda boladı. I. z. dıń tásiri adamdıń kaysi jo-yini ilon chaqqaniga da baylanıslı. Tós yamasa moyindi chaqsa, júdá qáwipli, sebebi bul bólekte iri qan tamırlar kóp.
Ilon chaqqanda kóriletuǵın eń tiykarǵı sharalardan biri organizmge kirgen uwlı zat muǵdarın kemeytiw bolıp tabıladı. Onıń ushın ilon chaqqan jay bekkem uslanadı hám qattı siqib, jaradan qan shiǵarıladı. Qandı awız menen de sorıp alıw múmkin, lekin awız boslig'ida yarachaqa bolmawi kerek. Ilon ayaq yamasa qo'lni chaqsa, uwlı zat denege tez tarqalmasligi ushın, olardı ulıwma qimirlatmaslik kerek. Qaysı ilon chaqsa, organizmge soldıń uwlı zatınan tayarlanǵan arnawlı sarısuw jiberiledi. Bunday sarısuwlar Tashkent degi vaksina hám sarısuwlar ilimiy tad-qiqot intida tayarlanadı.
I. z. den tayarlanǵan preparatlar shi-fobaxsh dári retinde isletiledi, mas, vipraksin, nayasin hám viprosallar isiwge qarsı hám awrıwsızlantiruvchi ózgesheliklerge iye bolıp, revmatizm hám nerv keselliklerin emlewde qollanıladı. I. z. den ajıratıp alınǵan fermentler nuklein kislotalar hám belok elementlar strukturasın, organizmdiń birpara ferment sistemaların, beloklar almasinuvida aralıq elementlar payda bolishini úyreniwde ko'llanilmoqda. Ózbekstan FA Bioximiya institutıpa. Orta Aziyadaǵı uwlı zatlı ilonlar uwlı zatınıń ximiyalıq quramı hám tásiri uyreniledi.
Ilonlardan hár 25-30 kúnde bir ret uwlı zat alınadı. Ózbekstanda ushraytuǵın ilonlardan kuzoynakli ilon (kepshe ilon) hám ko'lbor ilon (gyurza) de kóp, charx ilon hám bos ilon (qalqantumshuq ilon) de kemrek, shól qara iloni (gadyuka) de júdá kem uwlı zat boladı. Hár náwbette ko'pi menen 0, 1 g qurǵaqlay uwlı zat alıw múmkin. Ilonlar kópshilik qus ushın azıq esaplanadı. sonıń menen birge ilonlar kemiriwshilerdi qirib payda keltiredi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
