Mavzu: Surxondaryo viloyatidagi zaharli ilonlarning tarqalishi

1. Ilonlarning ishki hám sırtqı dúzilisi.

Sudralib juretuǵınlar haqıyqıy qumqlikda jasawshı omırtqalı haywanlardıń klası esaplanadı. Olar qurǵaqlıqta jasawǵa maslasqan bir qatar progressiv belgileri hám qásiyetleri bar ekenligi menen suwda hám de qurǵaqlıqta jasawshılar klasınan parıq etedi. Amfibiyalarga salıstırǵanda sudralib juretuǵınlarda oraylıq nerv sisteması, ásirese, bas mıyı hám sezim shólkemleri jaqsı rawajlanǵan. Bas mıy yarımsharlari salıstırǵanda úlken bolıp, kúlreń mıy statyasından ibarat qabıqlog'i bar. Sol sebepli de reptiliyalarda nerv-reflektor iskerligi talay quramalılasqan. Sudralib juretuǵınlardıń progressivxususiyatlari olardıń skeleti dúzilisi hám rawajlanıwda da kórinedi. Skeleti tolıq suyekten shólkemlesken. Jer ústinde háreket etiwi sebepli olardıń denesi amfibiyalarnikiga salıstırǵanda bólimlerge anıq bólingen. Sudralib juretuǵınlardıń ayaqları basqa qumqlikda jasawshı umurqali haywanlarniki sıyaqlı bes barmaqlı, ayırım gruppalarında ayaqları bolmaydı. Basınıń talay jıldamlıǵın hám sezim shólkemlerinen kóbirek paydalanıw múmkinshiligin beretuǵın moyin omırtqaları sanınıń kóbeyiwi hám ásirese, birinshi moyin omırtqası, atlant, ekinshi moyin omırtqası, epistrofeyning jaqsı rawajlanǵanlıǵın bólek kórsetip ótiw kerek. Olardıń kóbisinde tós qápesi payda bolǵan. Bul bolsa reptiliyalar dem alıwınıń talay jetiliskenliginen dárek beredi, Sudralib juretuǵınlar tek ókpe arqalı nápes aladı, jaqsı rawajlanǵan traxeyasi hám ekige bólingen bronxlari bar, Olardıń terisi qurǵaqlay, teri bózi bolmaydı, terisi múyiz qabırshaqlar yamasa qalqanlar menen oralǵan. Sudralib juretuǵınlardıń júregi amfibiyalarnikiga uqsap úsh kameralı bolsada, lekin olardıń júrek bo'lmalari arasında tosıq hám júrekqorinchasida shala tosıq payda bolǵan. Sonıń menen birge, reptiliyalarning arterial aǵımı júrek juwan qarınınıń túrli jaylarınan shıǵıwshı ush ǵárezsiz qan tamırǵa bólingen.
Teri oramı. Kóp qabatlı epidermisning ústki qatlamı ólik kletkalardan shólkemlesken shaq qatlam payda etedi. Bul ólik kletkalar qabatınıń tagida tiri kletkalardan shólkemlesken malpigi qabatı bar. Shaq qabatı esabınan qalqanshalar, qabırshaqlar, shaq donachalar, bo'rtmalar hám tırnaqlar payda boladı. Shaq qabırshaqlardıń tagida, koriumda birpara sudralib juretuǵınlarda qoplovchi suyekler payda boladı. Malpigi qatlamında hám koriumning ústki bóleginde pigment kletkaları jaylasadı. Barmaqlarında jaqsı taraqqiy etken tırnaqları bar. Teri organizmde suwdiń bóleklenip ketiwinen jaqsı qorǵaw etedi, yaǵnıy mexanik isiwden hám kesellik keltirip shıǵarıwshı mikroblardıń organizmge kiriwinden saqlaydı. Qurǵaqlay shól aymaqlarında jasaytuǵınlıq sudralib juretuǵınlar terisi arqalı júdá kem suw joǵatadı. Krokodillerde bolsa 75% ızǵarlıq, tiykarınan terisi arqalı yo‘qoladi. Reptiliyalarning terisi dem alıwda hám bólekleniw ónimlerin ajıratıwda qatnasıw etpeydi. Terinde bóz derlik joq. Kesirtkeler sanlarınıń ishinde bolǵanında san tesikleri bolıp, olardan báhár aylarında ipsimon o'simtalar shıǵadı. Az muǵdardaǵı ter bózi, tiykarınan jas krokodillerde rawajlanǵan. Bul bóz jelkesinde, tómengi jag'ida hám kloaka átirapında jaylasqan. Ilonlar hám tasbaqalardıń da tumshug'i hám kloakasida hidli sekret óndiriwshi bózi bar. Ulıwma, ter bózi ayırım tur tasbaqalarda salıstırǵanda jaqsı rawajlanǵan. Sudralib juretuǵınlardıń terisi denegeler jabıwıp turadı. Shaq qabat túlew jolı menen almasınıp turadı.
Skeleti. Sudralib juretuǵınlardıń skeleti suwda hám de qurǵaqlıqta jasawshılarnikiga salıstırǵanda talay jetilisken. Progressiv qásiyetlerine suyek elementleriniń jaqsı rawajlanǵanlıǵı, ayaqlarınıń kósher skeletiga bekkem birigiwi olardıń qurǵaqlıqta jasawǵa maslasqanlıǵı menen baylanıslı ekenligin aytıp ótiw kerek. Sudralib juretuǵınlar skeletidagi xarakterli ayrıqshalıqlardan taǵı biri olarda tós súyeki hám qabırǵalardıń rawajlanǵanlıǵı sebepli tós qápesiniń payda bolǵanlıǵı bolıp tabıladı (ilon hám tasbaqalarda bolmaydı ).