Mavzu: shaxs psixologiyasi va kasbiy shakllanish

Shaxsning faolligi va uning xayotiy pozitsiyasi. Kishining tevarak-atrofda munosabat, birgalikda faoliyat 
va ijodiy ish jarayonida namoyon buladigan ijtimoiy axamiyatga molik uzgarishlar kilish layokati shaxsning faolligi 
sifatida tushuniladi. Shaxs faolligini ancha umumiy tarzdagi, birikma xolidagi ta'rifi uning goyaviy prinsipialligida, 
uz nuktai nazarini izchil ximoya kila borishida, suzi bilan ishining birligida ifodalanadigan faol xayotiy 
pozisiyasining bildiradi. Jamiyatda faol xayotiy pozisiya ijtimoiy burchga nisbatan ongli munosabatda bulishni, 
grajdanlikni, jamoachilikni, faoliyatga nisbatan ijodiy munosabatda bulishni, ilmiy dunyokarashga tayanadigan 
e'tikodni, ijtimoiy-axlokiy koidalarning buzilishiga murosasizlikni takozo etadi. 

Ijtimoiy foydali faoliyatda me'yoridan ortikcha deb atalmish faollik kishilarga xos faol xayotiy pozisiya 

turishning eng muxim kurinishlaridan biri xisoblanadi. Me'yoridan ortikcha faollik-shaxs faolligining xali birinchi 
kommunistik shanbalik uchun va keyinchalik mexnat zarbdorlari uchun, staxanovchilik xarakati, kommunistik 
mexnat brigadalari va shu kabilarga xos xolda namoyon bulishining sosialistik jamiyatda ruy beradigan turidar. 
Me'yoridan ortikcha faolik muayyan shaxs uchun kat'iyan majburiy bulmagan, lekin sosialistik jamiyatning oliy 
maksadlariga va kadriyatlariga mos keladigan faoliyat kursatilishini takozo etadi. Xech kim ishchiga mexnat xukuki 
tartib-koidalariga binoan uzining kunlik topshirigidan oshirib yuborish, kelgusi yil xisobiga ishlash,fakat uz normasini emas, 
balki sexda uzi bilan birga ishlagan va Vatani ximoya kilish chogida mardlarcha xalok bulgan urtogining normasining xam bajarish, uz jamgarmalarining 
Tinchlik fondiga, yodgorlik urnatish uchun xadya kilish kabi talablarni kuymaydi. Bularning xammasi me'yoridan ortikcha faollik tufayli yuz beradi. 
Shaxs me'yoridan ortikcha faollik kursatgan xolda uzining ijtimoiy orzu-istaklari sari olga kadam tashlaydi. Shu asnoda pedagog me'yoridan ortikcha 
faollikni uning xujakursin uchun namoyish kilinadigan turidan farklay bilishi kerak. Uzi uchun majburiy bulgan, ya'ni koida tarzidagi faollik ukishda, 

150 
mexnat tayyorgarligi va xokazo yetarli darajada faollik kursatmasdan, ba'zi xollarda xammaning kuz ungida "me'yoridan ortikcha" faolligi xakida 

tasavvur xosil kilish uchun urinadi. Jumladan, u devoriy gazeta chikarishni uz zimmasiga olayotib, extimol, bu bilan uzining butun kollektivga ma'lum 
bulib kolayotgan faoliyatsizligini yashirishga uringan bulishi xam mumkin. Me'yoridan ortikcha faollik me'yoridagi (normativ) faollikdan xoli va undan 
tashkarida yuz berishi mumkin emas. 

Shaxsning moslashuvchanlikka xam, xulk atvorning salbiy (nokonformliligi) turiga xam zid bulgan jamoa 

tarzida uzini-uzi belgilashi xam uning faol xayotini pozisiyasidan dalolat beradi. 

Yosh yigit va kizlarda faol xayotiy pozisiyaning shakllantirish axlokiy tarbiyaning eng muxim vazifalaridan 

biridir. 

Shaxs va uning faolligi tugrisidagi garb nazariyalarining tankidiy taxlili. Xozirgi paytda garb 

psixologiyasida shaxsni tadkik kilish va tushunish borasida "insonparvarlik psixologiyasi" deb atalmish psixologiya 
vakillarining psixoanalitik nazariyalari va karashlari (shaxsning ekzistensialist nazariyalari) eng nufuzli yunalishlar 
bulib xisoblanadi. 

Asrimiz boshlaridayok venalik psixiatr va psixolog Z.Freyd kishi shaxsi faolligi manbai va xarakterining 

uzicha talkinini tavsiya kilgan edi. Uning kupchilik izdoshlari tomonidan ma'kullangan nuktai nazariga kura, kishi 
unda xayvonot dunyosiga mansub ajdodlaridan meros kilib olgan instinktiv mayllar va, eng avvalo, jinsiy instinkt va 
uzini ximoya kilish instinkti mavjud bulganligi tufayli faoldir. Uzini xayvonot olamida bulgani kabi namoyon kila 
olmaydi, negaki, jamiyat kishini kuplab cheklashlar turiga urab tashlaydi, uning instinktlari va mayillari "senzura"ga 
rubaru kiladi, bu esa kishini ularni cheklashga, tayilishga majbur etadi. Instinktiv mayillar shu tarika shaxsning 
anglanilgan xayotidan sharmandali bulgan, man etilgan va obru-e'tiborga putur yetkazadigan xodisalar sifatida
chikarib tashlanadi va anglanilgan soxasiga aylanadi, "yashirin yashay boshlaydi", lekin yukolib ketmaydi. Ular 
uzining xarakatlanuvchi kuchini, uz faolilgini saklab kolgan xolda anglanilganlik soxasida sekin-asta kishilik 
madaniyatining turli shakllari va inson faoilyati maxsuli tusiga kirib (kismlarga ajratgan xolda) shaxsning xulk-
atvorini yunaltirishni davom ettiraveradi. Anglanilganlik soxasida instinktiv mayllar uzining kelib chikishiga boglik 
xolda turlicha "kosplekslar"ga birlashadi, bu esa, Freydning va freydchilarning ta'kidlashlaricha, shaxs faolligining 
xakikiy sababi bulib xisoblanadi. 

Freydning shaxs faolligi xakidagi konsepsiyasi (barcha xatolariga karamay, uning yutugi anglanilmaganlik 

va moyilliklar jabxasiga e'tiborni jalb etganligida edi)ni xatto bolaning shavoniy istaklari va kurkinchlari xakida 
xech narsaga asoslanmagan xayoli uydirmalarini bir chekkaga surib kuygan xolda dikkat bilan karab chikilishi bu 
yerda faollikning uzi xam biologik tabiiy kuch deb tushunilayotganini paykab olish imkonini beradi. U xayvonlar 
instinktiga uxshash, ya'ni uzining barcha ulchovlariga, "sublimasiya"lari ("kismlarga ajratilishi") va unga karama-
karshi kuyilgan jamiyat bilan mojarolari bulgani xolda usha xayvonlar istinkti singari anglanilmagan buladi. Bunda 
jamiyatning vazifasi mayllarni seklashda va "senzura" ostiga olishdan iborat bulib koladi. Shaxs va uning faolligini 
bunday tarzda talkin kilish shaxsning ijtimoiy mavjudot emas, balki biologik jonzot ekanligi xakidagi baxoni keltirib 
chikaradi. Bunda inson va jamiyat bir-birlariga prinsipial jixatdan yotdirr va ularning "uygun tarzda" munosabat 
urnatishlari fakat birinchi ikkinchisining kuchi bilan bostirilgan takdirdagina, birining ikkinchisi ustidan abadiy 
zurligi bulgandagina, anglanilgan jabxaning isyon kutarishi, tajovuzga yuz tutishi, ichki a'zolarning kasallanishi va 
xokazolar doimiy xavf solayotgan takdirdagina mumkin deb faraz kilinadi. 

Freydning shaxs faolligini butunlayicha fakat shaxvoniy xirsga boglik kilib kuyishga intilishi markscha 

yunalishda bulmagan psixologiyaning xam kupchiligida e'tiroz tugdirdi. Bu xol klassik freydizmning va undan 
muayyan chekinishlarnin birikuvidan iborat xususiyatga ega bulgan neofreydizm (A.Kardiner, E.From, K.Xorni va 
boshkalar)ning kelib chikish sabablaridan biri bulgan edi. Neofreydchilar shaxsning faolligini tushunish borasida 
shaxvoniy mayllarning ustunligi fikridan voz kechishadi va insonning biologik mavjudotligidan chetga chikishadi. 
Shaxsning muxitga boglikligi birinchi uringa kuyiladi. Bunda shaxs guyo uni beixtiyor belgilaydigan ijtimoiy 
muxitning shunchaki oddiy tasviri sifatida namoyon buladi. Muxit shaxsga uzining eng muxim xususiyatlari aksini 
singdiradi. Ular ana shu shaxs faolilginin kurinishlariga aylanadi. Masalan, kanday bulmasin mexr kuyishlariga va 
ma'kullashlariga muvaffak bulish uchun intilish, xokimiyatning, obru-e'tiborning va soxiblikning orkasidan kuvish, 
obru-e'tiborli odamlar guruxining fikriga buysunishga va kabul kilishga intilish, jamiyatdan uzini olib kochish ana 
shunday kurinishlardir. Bu konsepsiyalarda xam shaxsning faolligi xakikatga tugri kelmaydigan fikriligicha koladi. 

Shaxsni va uning faolligini tushunish borasida garb psixologiyasi (asosan amerikaparast psixologiya)ning 

boshka bir nazariy yunalishi "insonparvarlik psixologiyasi" birinchi karashda psixoanalitik yunalishga nimasi 
bilandir zid bulib kurinadi. Lekin keyinchalik ular uzlarining asosiy ta'riflariga kura bir-birlariga yakinlashib ketgani 
anik-ravshan bulib koladi. Faollikning manbaini kashf etishga urinarkan, utmishga bolaning "anglanilmagan xolatga 
surib chikarilgan" taassurotlari va kechinmalariga murojat kiladigan psixanalitiklardan farkli ularok rivojlanishi 
K.Rodjers, A.Maslou, G.Olport va boshkalarning ilmiy ishlari bilag boglik bulgan "insonparvarlik psixologiyasi" 
kelajakka, uzligini eng kup darajada namoyon kilishga (uzini faollishtirishga) intilishni shaxs faolligining asosiy 
omili deb xisoblaydi. 

Maslou, Rodjers va "insonparvarlik psixologiyasi"ning boshka vakillari uzini faollashtirishni uz moxiyati 

e'tibori bilan egosentrik (uzini xammadan ustun kuyish) jarayonga aylantirib yuborishadi. Uzligini faollashtirish, 
A.Maslouning fikricha, uzini va fakat uzini ruyobga chikarish uchun intilishdirki, bu ijodiy faollik va "xususiy 
Men"ini tulakonli namoyon kilish uchun intilish kabi fazilatlarga ega bulgan "uzini faollashtiruvchi shaxslar"ning 
(A.Maslouning fikricha, ularning soni unchalik kup emas-1 prosent atrofida buladi) uta individualligi xakida dalolat 
beradi. Xakikatda esa agar uzligini faollashtiruvchi shaxsni uz xatti-xarakatlari va ishlari bilan uzini ijtimoiy 
jixatdan shart kilib kuyilgan alokalar orkali boglangan boshka odamlarning xissiy va akliy jixatlaridagi uzgarishlarni 

151 
ta'minlovchi sifatida personajlashuvini amalga oshiradigan faoliyat va munosabat sub'yekti tarzida tushuniladigan 

bulsa, u xolda A.Maslou va boshkalar tomonidan e'lon kilingan uzini faollashtirish uydirmaligidan nari utmaydi. 
Xaykalni yasayotgan xaykaltarosh marmarda uz rejasini mujassamlashtirishdek ijodiy intilishini ruyobga chikaradi 
va avvalom bor usha intilishning uzini anglab yetgan buladi. Shaxsning A Maslou konsepsiyasiga uxshash tarzda 
"uzligini namoyon etishi" va "uzini faollashtirish" kabi xar xil nazariyalar aynan ana shu momentni ushlab oladi va 
shu bilan uralashib koladi. Bu xolda san'atkor nima uchun uz ijodining maxsulini loji boricha kuprok odamlarga va, 
ayniksa, uzicha "kadriga yetmaganlar" deb xisoblaydiganlarga, ya'ni uzining referent guruxiga namoyish kilishga 
intiladiq Shunchaki uzligini namoyon kilish, buyumda ruyobga chikarish, nixoyat buning uchun pul olish bilan 
uzining faollashtirish xam tugallaganday bulib tuyuladi. Shubxasiz, ijodiy faoliyat sub'yekt-ob'yekt (rassom-kartina) 
ishi bilan tugallanmaydi va maksad rassomning uzi "boshkalar" xisoblaydiganlar uchun axamiyatli bulgan mukarrar 
personajlashuvini amalga oshirish imkonini beradigan sub'yekt-ob'yekt-sub'yektga oid boglani (rassom-kartina-
tomoshabin)ning navbatdagi bugini xosil kilinmagunga kadar ruyobga chikmagan bulib koladi. 

Dunyoni odamlarning uzlari uzgartirishadi, lekin buni ongli ravishda amalga oshirish uchun dastavval uni 

uzgartirishda, uni kurishda ishtirok etishga yunaltirishgan bulish kerakka, bu ish jarayonida shaxsning uzi xam 
uzgaradi. Yukoridakursatib utilganidek, sovet psixologiyasi markscha-lenincha nazariyaga tayangan xolda kishi uz 
faolligini faoliyat jarayonida va, eng avvalo, birgalikda faoliyat jarayonida namoyon kilishi tugrisidagi koidani 
kabul kiladi.