Mavzu: shaxs psixologiyasi va kasbiy shakllanish

Shaxs tuzilishining uch tarkibiy qismi. Shunday kilib, shaxsning tuzilishiga, birinchi navbatda, uning 
individualligini kishi extirosining, ichki kiyofasining, kobiliyatlarining tuzilishida mujassamlashgan, shaxs 
psixologiyasini anglab yetish uchun zarur, lekin yetarli bulmagan sistemali tarzda tuzilish kiradi. Shu tarika shaxs 
tuzilishining birinchi tarkibiy kismi-uning individ ichkarisidagi (interindivid) kichik sistemasi aloxida namoyon 
buladi. 

Shaxs uzi birikib ketgan jamiyat bilan, guruxlar bilan xakikiy munosabatlar sistemasida sub'yekt bulib, 

individning organik gavdasi ichidagi allakanday yopik bushlikdagina joylashgan bulishi mumkin emas, balki u uzini 

149 
individlararo munosabatlar bushligida namoyon kiladi. Individ uz xolicha emas, balki shaxslararo birgalikdagi 

xarakatning xech bulmaganda ikkita individ (amalda birlik, gurux, jamoa) jalb etiladigan jarayonlari ana shu uzaro 
birgalikdagi xarakat ishtirokchilaridan xar birining shaxsi namoyon bulishi sifatida talkin kilinishi mumkin. 

Intraindivid va interindivid kichik sistemalari shaxsning uzini namoyon kilishining barcha jixatlarini aks 

ettira olmaydi. Shaxsning tuzilishini tarkib toptiradigan uchinchi bir kismni -metaindivid (individning ustki 
kurinishi) kichik tuzilishini xam aloxida kursatish imkoniyati mavjuddir. Bunda shaxs individning organik 
gavdasidan tashkariga chikarilib kolmasdan, balki uning boshka individlar bilan "shu yerda va endilikda" mavjud 
bulgan alokalaridan xam tashkarida joylashtiriladi. Bunday xolda sub'yektning uz faoliyati yordamida bilib yo 
bilmasdan boshka kishilarga utkazadigan "jamgarmalari" psixologning dikkat markazida buladi. Bu bilan individ 
shaxs sifatida uzi bilan u yoki bu darajada boglik odamlarning akliy va xissiy-irodaviy jixatlarida faol tarzda xosil 
kilinadigan tub uzgarishlar sub'yekti bulib xizmat kiladi. Gap sub'yektning boshka individlarga ta'sir utkazishi 
chogidagina emas, balki bevosita bir laxzali uzaro birgalikda xarakat kilish chegaralaridan tashkarida xam uzligini 
boshkalarda uziga xos davom ettirishdek faol jarayon xakida bormokda. Sub'yektning uzligini boshka individda 
davom ettirishdan, boshka kishilarga utkazilgan "jamgarmalar" xisobiga uzining shaxs sifatida boshkalar 
"kungildagidek" urnashib kolishni ta'minlashdan iborat bulgan bu jarayon ayersonalizasiya (personajlashtirish) 
degan nom olgandir. 

Shunday kilib, inson shaxsning tuzilishi uchta tarkibiy kismdan, uchta kichik sistemadan iboratdir: 

shaxsning individualligi, uning shaxslararo munosabatlar sistemasida va boshka odamlarda gavdalanganligi xamda 
shaxsning uzi kelib chikishiga kura individlararo, ijtimoiy alokalar va munosabatlar sub'yekti sifatida mavjud 
bulishiga barcha, uchala jixatning birligida ta'riflangan bulishi shart. 

Shaxsni uning barcha uchala kichik tuzilishi jixatidan taxlil etishning birligini uning obru-e'tiborligi kabi 

muxim ta'rifi misolida kurib chikamiz. 

Obru-e'tibor individlararo munosabatlar sistemasida tarkib topadi va guruxning rivojlanish darajasiga 

boglik xolda bir xil jamoalarda kat'iy avtoritarizm, kuchlining xukuki tan olinish sifatida afzalligiga kura "xokimiyat 
obru-e'tibori" sifatida namoyon bulsa, boshkalarida, ya'ni yuksak darajada uyushgan guruxlarda esa "obru-
e'tiborning" demokratik "xokimiyati" sifatida yuzaga chikadi. Bunda shaxsiy xususiyatlar guruxga xos 
xususiyat,guruxning xususiyatlari esa shaxs xos xususiyatlar sifatida (shaxsning interindivid kichik sistemasi) 
xizmat kiladi. Shaxsning metaindivid kichik sistemasi doirasidagi obru-e'tiborlilik-bu individlarning axamiyatga 
molik xolatlarda uzlari uchun axamiyatli karorlar kabul kila olish xukukining boshkalar tomonidan tan olinishi, u uz 
faoliyati bilan kushgan xissaning shaxsga tegishli faoliyatlari natijasidir. Yaxshi rivojlanmagan guruxlarda bu uning 
a'zolari moslashuvchanligining natijasi bulsa, jamoa tusidagi guruxlarda jamoaning uzini uzi belgilashi samarasi 
xisoblanadi. Shunday kilib, jamoadagi obru-e'tiborlilik-bu sub'yektning avvalo boshkalarda (ba'zida u uz obru-
etiborining kay darajada ekanligini bilmasligi xam mumkin) va fakat shu munosabat bilan sub'yektning uzida 
yuksak darajada gavdalanganligi demakdir. Nixoyat, shaxsning individ ichidagi "bushligi"da-sub'yektning 
psixologik fazilatlari kompleksidir: birinchi xolda uzboshimchaligi, kattikkulligi, uziga ortikcha bino kuyishi, 
tankidni yoktirmasligi bulsa, boshka xollarda-prinsipialligi, bexad akilliligi, xayrixoxligi, me'yorida talabchanligi 
(shaxsning interaindivid kichik sistemasi) va xokazolar. 
Shaxsning metaindivid kichik sistemasi kishining eng muxim ma'naviy extiyojlaridan biri-shaxs darajasiga 
kutarilish extiyojini, ya'ni uz faoliyati bilan boshka odamlarning akliy va xissiy jabxalarida ular uchun axamiyatga 
ega bulgan uzgarishlar yasashiniboshkalardan kuprok darajada ifoda etadi. Bunday extiyoj sub'yekt tomonidan 
anglanilgan yoki anglanilmagan bulishi mumkin, bir kishida u ancha terok,boshka birovida esa sekinrok bulishi, 
uning ruyobga chikarilishi boshka odamlar uchun ijobiy yoki salbiy okibatlar keltrishi mumkin, nixoyat, bir kishida 
bu extiyojlarni kondirish uchun vositalar mavjud bulishi (yuksak darajada bilimdonligi, yoxud xissiy olimining 
boyligi, yoxud turli xildagi kuplab mamlakatlarga egalik, yoxud bexad mardligi va kat'iyligi, yoxud ana shu 
fazilatlarning xajmi evaziga) mumkin, boshkasida esa bunday vositalar ancha cheklangan buladi.