Mavzu: Qishloq xo’jalik ekinlarini sug’orish rejimlari Reja

MAVZU: Qishloq xo’jalik ekinlarini sug’orish rejimlari
Reja:
1. G’o’zani sug’orish rejimi.
2. Iqlim mintaqalari va gidromodul rayonlar bo’yicha g’o’zani sug’orish rejimi va o’lchamlari.
3. Iqlim mintaqalari va gidromodul rayonlar bo’yicha bug’doyni sug’orish rejimi va o’lchamlari.
Tayanch tushunchalar: sug’orish rejimi, iqlim, gidromodul rayon, mintaqa, o’lcham
Adabiyotlar: A4; A5; A7; X1; X2; Q1; Q2; Q3;Q4.

1. G’o’zani sug’orish rejimini iqlim, tuproq, gidrogeologik, tashkiliy-xo’jalik sharoitlar, o’simlikning biologik xususiyatlari kabi omillar belgilaydi. G’o’zani sug’orish uning suvga bo’lgan munosabatiga ko’ra o’sib rivojlanish davrlariga muvofiq amalga oshiriladi.

G’o’zani gullash fazasigacha bo’lgan davrda o’simlikda 8–10 tagacha hosil shoxlari va ildiz tizimi shakllanadi. Bu jarayonni mo’tadil kechishi uning sug’orish rejimini qay darajada to’g’ri belgilanishi va ta’minlanishiga bog’liq: o’tkaziladigan sug’orishlar g’o’zani jadal o’sib ketishiga sabab bo’lmasligi, gullash fazasini o’z vaqtida boshlanishi hamda o’simlik tupining quyi yaruslaridagi hosil tugunlari va ko’saklarni deyarli to’liq saqlanishini ta’minlashga yo’naltirilgan bo’lishi lozim. G’o’zani juda erta va katta me’yorlarda sug’orish tuproq haroratini pasayishiga sabab bo’ladi, tuproq ortiqcha zichlashib ketadi, uning havo va oziq rejimlari yomonlashadi, tuproqda kechuvchi mikrobiologik jarayonlar susayadi. Sug’orish o’z muddatidan kechiktirilib o’tkazilsa hosil tugunlari ko’plab to’kilib ketadi, o’simlikning yer ustki organlarini o’sishi sekinlashadi, natijada ko’saklar kech shakllanadi va hosil kechki bo’lib qoladi. Shimoliy iqlim mintaqasidagi sizot suvlari chuqurda yotgan yerlarda g’o’za gullashgacha bir marta, markaziy mintaqada ikki va janubiy mintaqada 2–3 marta sug’oriladi. Sizot suvlari 1–2 m chuqurlikda yotgan o’tloqi tuproqlarda bir marta sug’orish kifoya qilsa, 1 m. gacha chuqurlikda joylashgan tuproqlarda esa ekin sug’orilmaydi yoki gullashga yaqin bir marotaba sug’oriladi. Sizot suvlari 2 m. gacha chuqurlikda yotgan bo’z-o’tloqi tuproqlarda g’o’za yengil qumoq tuproqlarda 600–700 va og’ir qumoq tuproqlarda 800–900 m³/ga me’yorda 1 marta sug’orilishi kerak.
O’simlikni suv bilan ta’minlashda eng ma’suliyatli davr – bu g’o’zani gullash-meva to’plash davri bo’lib, odatda u iyul–avgust oylariga to’g’ri keladi. Ushbu davrda hosil organlarining shakllanishi o’sish jarayoniga nisbatan kuchli kechishiga, mavjud hosil elementlarini to’kilishdan saqlab qolish va ularni suv bilan yetarlicha ta’minlashga erishmoq lozim: sug’orishlarni biroz bo’lsada kechiktirib o’tkazish shona va hosil tugunlarini ko’plab to’kilishiga sabab bo’ladi, hosildorlik keskin kamayib ketadi. Bu davrda ekinni ortiqcha sug’orishga yo’l qo’yib bo’lmaydi: tuproq namligini me’yoridan ortiqcha bo’lishi o’simlikni jadal o’sishi (g’ovlab ketishi)ga, quyi yarusning kuchli soyalanishi hisobiga hosil elementlarini to’kilib ketishiga, saqlanib qolgan ko’saklarni kech ochilishiga olib keladi. Natijada sovuq urgunga qadar yetiladigan hosil kam bo’ladi.
Sizot suvlari chuqurda joylashgan bo’z tuproqlarda g’o’za gullash-meva to’plash davrida suv bilan ta’minlanganlik mo’tadil yillari 4–5 marta, namgarchilik ko’p yillari 3–4 marta, 1 m. gacha chuqurlikda yotgan yerlarda 2 marta, janubiy iqlim mintaqasida esa 4–6 marta sug’orilishi lozim.
Katta qatlamga ega qumoq va soz tuproqlarda sug’orishlar orasidagi davr 16–18 kun, sug’orish me’yori esa 1100–1200 m³/ga. ni tashkil etadi. Yengil qumoq va qumloq tuproqlarda, shuningdek, shag’al-tosh yotqiziqli kichik qatlamga ega qumoq tuproqlarda g’o’za 700–800 m³/ga me’yorda 10–12 kun oralatib 5–6 marta sug’oriladi. O’tloqi tuproqlar sharoitida sug’orish me’yori sizot suvlar sathiga muvofiq kamaytiriladi va sug’orishlar orasidagi davr uzaytiriladi. Sizot suvlari 2–3 m chuqurlikda yotgan bo’z-o’tloqi tuproqlarda g’o’zani 900–1000 m³/ga me’yorda 18–20 kun oralatib 3–4 marta sug’orish kifoya qilsa, 1–2 m chuqurlikda joylashgan tuproqlarda 20–25 kun oralatib 2–3 marta sug’oriladi.
G’o’zaning pishish davri odatda avgust oyining oxiri va sentyabrning boshlarida boshlanadi. Bu davrda o’simlikning hayot faoliyati sustlashadi va shunga ko’ra uning suvga ehtiyoji ancha kamayadi. Ushbu davrda o’simlikni qayta o’sishiga imkon bermaydigan, ko’saklarni mo’tadil oziqlanishi va yetilishiga sharoit tug’diruvchi tuproq namligini ta’minlovchi sug’orish rejimi qo’llaniladi. Sug’orishni juda erta yakunlash tuproq namligini yetarlicha bo’lmasligiga olib keladi. Oqibatda tuproqdan o’simlik organlariga suv va oziq moddalar o’tishi yomonlashadi, ko’saklar yaxshi rivojlanmay barvaqt ochiladi va tola to’liq pishmay qoladi.
Ko’saklarning mo’tadil yetilishi uchun ushbu davrda quyidagi sug’orish rejimi qo’llaniladi: sizot suvlari chuqurda joylashgan bo’z tuproqlar sharoitida eng so’nggi sug’orish 800–900 m³/ga me’yorda 5–10 sentyabrdan kechiktirilmasdan o’tkazilishi lozim. Mashina terimiga mo’ljallangan dalalarda oxirgi suv defolyasiyadan kamida 5–10 kun avval o’tkaziladi.
Sizot suvlari 2–3 va 1–2 m chuqurlikda joylashgan yerlarda g’o’za pishish davrida 20–25 avgustdan kechiktirmasdan bir marta sug’orilsa, 1 m. gacha chuqurlikda joylashgan yerlarda esa sug’orishlar o’tkazilmaydi. O’simlikning pishish davrida vegetativ o’sish kuchli kuzatilayotgan bo’lsa sug’orishlarni zudlik bilan to’xtatish talab etiladi.
2. Shimoliy iqlim mintaqasidagi sizot suvlari chuqurda joylashgan (3–4 m) o’rtacha va og’ir qumoq bo’z tuproqlarda g’o’za gullash fazasigacha nisbatan erta muddatlarda bir marta 800–1000 m³/ga me’yorda, yengil qumoq tuproqlarda 14–16 kun oralatib 2 marta 600–800 m³/ga me’yorlarda sug’oriladi: birinchi sug’orish o’simlikda 3–4 chinbarg paydo bo’lganda va ikkinchi sug’orish shonalash davrida o’tkaziladi. Sizot suvlari yer yuzasiga yaqin joylashgan (1 m. gacha) o’tloqi tuproqlarda birinchi sug’orish muddati orqaga suriladi, ya’ni gullashga yaqin amalga oshiriladi.
Og’ir qumoq bo’z-o’tloqi tuproqlarda (sizot suvlari 2 m atrofida) g’o’za gullashgacha bir marta 800–900 m³/ga, yengil qumoq tuproqlarda esa 600–700 m³/ga me’yorda sug’orilsa kifoya qiladi. Mazkur zonadagi sho’rlanmagan yerlarda g’o’zaning gullash fazasiga qadar tuproq namligini ChDNS ga nisbatan 65–70%, sho’rlangan yerlarda 70–75% dan yuqorida tutib turish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
G’o’zani gullash-meva to’plash davrida navbatdagi sug’orishlar 18–24 kun oralatib o’tkaziladi. Sug’orishlarning gallik me’yori og’ir qumoq tuproqlarda 1000–1200 m³/ga, sizot suvlari 1 m. gacha chuqurlikda joylashgan o’tloqi va o’tloqi-botqoq tuproqlarda 800–900 m³/ga. ni tashkil etadi. Sizot suvlari 1–2 m chuqurda yotgan yerlarda g’o’za 20–22 kun oralatib 2–3 marta 1000 m³/ga me’yorlarda sug’oriladi.
G’o’zani pishish davrida yengil qumoq tuproqlarda 1–2 marta 600–700 m³/ga me’yorda sug’orish lozim. Sizot suvlari chuqurda yotgan yerlarda g’o’za avgust oyining oxirida 1 marta sug’oriladi.
Qoraqalpog’iston respublikasining janubiy zonasidagi sizot suvlari 2–3 m chuqurlikda joylashgan og’ir qumoq va soz tuproqlarida g’o’za 2–3–0 sxemada umumiy 5100 m³/ga me’yorda 5 marta sug’orilsa, sizot suvlari yer yuzasiga yaqin joylashgan (0,5–1 m) yengil qumoq va qumloq hamda og’ir qumoq va soz tuproqlarda 1–3–0 sxemada tegishli ravishda 3400 va 4400 m³/ga umumiy me’yorda sug’oriladi. Sizot suvlari yer yuzasiga yaqin joylashganligi tufayli bunday yerlarda g’o’za pishish davrida sug’orilmaydi. Sug’orishlarning gallik me’yori 800–1200 m³/ga. ni tashkil etadi.
Mintaqaning shimoliy zonasidagi sizot suvlari 3 m. dan chuqurda yotgan tuproqlarda g’o’za 2–4–1 sxemada umumiy 6100 m³/ga me’yorda 7 marta sug’orilsa, 2–3 m chuqurlikda joylashgan yengil va o’rtacha qumoq hamda soz tuproqlar sharoitida 1–4–0 sxemada 4400–5300 m³/ga umumiy me’yorda 5 marta, 0,5–1 m chuqurlikda joylashgan gidromorf tuproqlarda esa 0–3–0 va 1–2–0 sxemada 2900–3800 m³/ga umumiy me’yorda 3 marta sug’oriladi. Respublikada g’o’zani sug’orish may oyining 3- dekadasida boshlanib, avgust oyning oxirlarida tugallanadi. G’o’za gullash davrigacha 20–25 kun oralatib sug’orilsa, gullash-meva to’plash davrida sug’orishlar oraligidagi davr 15–20 kunni tashkil etadi.
Xorazm viloyatidagi bo’z tuproqlar mintaqasining sizot suvlari 2–3 m chuqurlikda joylashgan o’rtacha qumoq va soz tuproqlarida g’o’za 1–4–1 sxemada, 1 m. gacha chuqurlikda joylashgan yengil qumoq va qumoq tuproqlari sharoitida 1–3–0 sxemada tegishli ravishda 5100 va 3400 m³/ga umumiy me’yorlarda 5 va 4 marta sug’oriladi. Sahro mintaqasidagi gidromorf-avtomorf (sizot suvlari 1–2 m chuqurlikda) tup-roqlarda 1–4–1 sxemada umumiy 6100, qumoq va soz gidromorf (0,5–1 m) tuproqlarda esa 1–3–0 sxemada 4400 m³/ga umumiy me’yorda 5 va 4 marta sug’oriladi. Sug’orishlar 1–6 iyundan 25 avgust–5 sentyabrgacha davom etadi. G’o’za gullashgacha 15–20 kun, gullash-meva to’plash davrida 10–15 va pishish davrida 20–25 kun oralatib sug’oriladi.
Markaziy iqlim mintaqasida g’o’zani sug’orish soni va umumiy me’yori shimoliy mintaqadagiga nisbatan birmuncha oshiriladi. Toshkent viloyatidagi sizot suvlari chuqurda joylashgan (>3 m) bo’z tuproqlarda g’o’za 1–3–1 sxemada 5500 m³/ga umumiy me’yorda 5 marta sug’orilsa, 1–1,5 m chuqurlikda joylashgan o’tloqi-botqoq tuproqlarda 0–3–0 yoki 1–2–0 sxemada 3 martagacha 2800–3600 m³/ga umumiy me’yorda, botqoq-o’tloqi (0,5—1 m) tuproqlarda esa 2 marta sug’oriladi.
Sizot suvlari 2 m. dan yaqin joylashgan o’tloqi-bo’z va o’tloqi-botqoq tuproqlarda g’o’za pishish davrida sug’orilmaydi. Mazkur sharoitlarda g’o’zani gallik sug’orish me’yori tuproqning mexanik tarkibiga bog’liq holda 900–1300 m³/ga. ni tashkil etadi. G’o’za gullashgacha 20–25 va gullash-meva to’plash davrida 15–20 kun oralatib sug’oriladi. Sizot suvlari chuqurda joylashgan yerlarda sug’orishlar iyun oyining boshida boshlanib, avgust oyinig oxiri va sentyabr oyining boshlarida yakunlansa, o’tloqi-botqoq tuproqlar sharoitida iyuning 2- dekadasida boshlanib, avgust oyining 2- yarmida yakunlanadi.
Sirdaryo va Jizzax viloyatlarida g’o’za quyidagi tartibda sug’oriladi: sizot suvlari chuqurda joylashgan bo’z tuproqlarda 2–4–1 sxemada 6800 m³/ga umumiy me’yorda 7 marta sug’orilsa, V va VI gidromodul rayonga mansub yengil va o’rtacha qumoq hamda soz tuproqlarda (sizot suvlari 2–3 m) 1–4–0 va 2–4–0 sxemada 5000–6000 m³/ga umumiy me’yorda 5 va 6 marta sug’oriladi. Sizot suvlari 1 m atrofida joylashgan gidromorf tuproqlarda esa 0–3–0 va 1–2–0 sxemada 2800–3600 m³/ga umumiy me’yorda 3 marta sug’orish talab etiladi. Mirzacho’lning kollektor-zovur tarmoqlari bilan yetarlicha ta’minlangan sho’rlangan tuproqlari sharoitida sho’r yuvish tariqasidagi sug’orish rejimi qo’llaniladi, ya’ni sug’orish me’yori 20–25%ga oshiriladi. Bo’z tuproqlar mintaqasining sizot suvlari o’rtacha chuqurlikda yotgan yerlarida sug’orishlar may oyining oxiri–iyun oyining boshlarida boshlanib, avgustning oxiri va sentyabr boshlarida yakunlansa, sizot suvlari yaqin joylashgan tuproqlarda iyunning 3- dekadasidan avgustning 2- dekadasigacha davom etadi. Sug’orishlarning gallik me’yori 800–1000 m³/ga. dan 1200–1300 m³/ga. cha bo’ladi.
Farg’ona vodiysida g’o’za turlicha tuproq-gidrogeologik sharoitlarda yetishtirilishi bois g’o’zaning sug’orish rejimini har bir aniq bir sharoit uchun tabaqalashtirilgan holda tanlanishi va qo’llanilishi talab etiladi. Bo’z tuproqlar mintaqasidagi sizot suvlari chuqurda (>3 m) joylashgan yerlarda tuproq sharoitlariga bog’liq holda g’o’za 1–5–1, 2–4–1, sahro mintaqasidagi tuproqlarda esa 2–5–1sxemasida 5600–6500 m³/ga umumiy me’yorda 7–8 marta sug’orilsa, sizot suvlari yer yuzasiga yaqin (1 m atrofida) joylashgan yerlarda (VIII va IX gidromodul rayonlar)da esa 0–3–0, 1–3–0, 1–2–0 sxemalarda 2800–4000 m³/ga. gacha umumiy me’yorlarda 3–4 marta sug’orilishi lozim. Ushbu yerlarda sug’orishlarning gallik me’yori 700–800 m³/ga. dan 1200–1300 m³/ga gacha miqdorlarni tashkil etadi. Mintaqadagi VI gidromodul rayonga mansub yerlarda g’o’za 1–3–0, 1–4–0, 1–3–1 sxemalarda 900–1300 m³/ga umumiy me’yorda 4–5 marta sug’oriladi. Sizot suvlari chuqurda joylashgan bo’z tuproqlar sharoitida sug’orishlar may oyining 2 dekadasida boshlanib, sentyabr oyining 1- dekadasida yakunlanadi. Gullash davrigacha g’o’za 20–25, gullash-meva to’plash davrida 10–15 va pishish davrida 20–25 kun oralatib sug’oriladi.
Janubiy mintaqada g’o’zani sug’orish soni va umumiy me’yorini birmuncha oshirish talab etiladi: sug’orishlar soni 6–10, mavsumiy sug’orish me’yori 8–10 ming m³/ga. ni tashkil etadi. Mintaqada g’o’zaning kechpishar navlari, shu jumladan suvga nisbatan talabchan ingichka tolali g’o’za yetishtiriladi. Ularning sug’orish rejimini muayyan sharoit uchun ilmiy asoslangan holda tanlash va ta’minlash yuqori sifatli hosil garovidir. Surxon-Sherobod vohasida ingichka tolali g’o’za, asosan, yangidan o’zlashtirilgan sizot suvlari chuqurda joylashgan taqirsimon-bo’z tuproqlarda yetishtiriladi. Qish va bahor oylarida yog’ingarchilik kam bo’lishi tufayli bunday yerlarda ekish davrida tuproqning tabiiy namligi yetarli darajada bo’lmaydi. Bu esa majburiy ravishda 1200–1600 m³/ga me’yorda ekishdan oldin sug’orish o’tkazishni taqozo etadi. Shuningdek, foydalanilayotgan sho’rlangan yerlarda g’o’zani sho’r yuvish tariqasidagi sug’orish rejimini qo’llash talab etiladi.
Surxon-Sherobod vohasidagi sizot suvlari 3 m. dan chuqurda joylashgan tuproqlarda ingichka tolali g’o’za 2–3–1, 2–4–2, 2–5–2 sxemalarda 6–9 marta sug’oriladi. Mavsumiy sug’orish me’yori 7000–1300 m³/ga. ni tashkil etadi. miqdorlarda bo’ladi. Sug’orishlar may oyining 2- dekadasida boshlanib, sentyabr oyining o’rtalarida yakunlanadi.
Sizot suvlari yer yuzasiga yaqin joylashgan (1 m atrofida) gidromorf tuproqlarda ingichka tolali g’o’za 1–2–1 va 1–3–1 sxemada 3300–6200 m³/ga umumiy me’yorda 4–5 marta sug’oriladi. Sug’orish mavsumi may oyining oxiri va iyun oyining boshlarida boshlanib, sentyabrning o’rtalarida yakunlanadi. Sug’orishlarning gallik me’yorlari tuproq sharoitlariga bog’liq holda 800–900 m³/ga. dan 1100–1300 m³/ga gacha bo’ladi.
3. Bug’doy o’simligining transpirasiya koeffisiyenti 231–557 ga teng (o’rtacha 400–500), don hosili bo’yicha suvga ehtiyoj koeffisiyenti 60–190 m³/s. ni tashkil etadi. Ushbu ko’rsatkichlar iqlim sharoitlari, bug’doyning turi va navi, suv bilan ta’minlanganlik, tuproqdagi oziq unsurlari miqdoriga bog’liq ravishda o’zgarib turadi.
Kuzgi bug’doy yetishtirishda asosiy e’tibor birinchi navbatda urug’ni bir tekisda undirib, qiyg’os maysalar olish va kuzda ularning qulay rivojlanishi uchun tuproqda mo’tadil namlikni ta’minlashga qaratilmog’i zarur. Respublikamizda kuzgi bug’doy, asosan, paxta, makkajo’xori, beda kabi ekinlardan bo’shagan yerlarga ekiladi. Bunday yerlar kuzgi shudgordan oldin eski egatlar orqali yoki yo’laklab bostirib 1000–1200 m³/ga me’yorda sug’oriladi. Yer yetilishi bilan haydalib, ekishga tayyorlanadi. Bug’doyni ekish bilan birga 70–90 sm oralikda o’rtacha sayoz egatlar olib ketiladi. Ayniqsa, kuzgi bug’doy ekiladigan yerlarda tuproq yozda haydab qo’yilgan bo’lsa, ekishdan oldin sug’orish o’tkazish yaxshi samara beradi. Shudgordan yoki ekishdan oldin sug’orish o’tkazilmagan, kuz quruq kelgan va tuproq namligi juda kamayib ketgan yerlarda ekishdan keyin 600–700 m³/ga me’yorda urug’ suvi beriladi. Sholidan keyin bug’doy ekilayotgan bo’lsa bunday sug’orish o’tkazilmasligi mumkin.
Kuz davomli va quruq kelgan yillari sizot suvlari chuqurda yotgan yerlarda ayniqsa, janubiy iqlim mintaqasida bug’doy bir marta sug’oriladi. Sug’orish o’simlikni o’sib rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratadi, uni qishki sovuqlarga chidamliligini oshiradi, yaxshi o’sib rivojlangan, to’liq tuplangan o’simliklar yaxshi qishlab chiqadi.
Qishlab chiqqan o’simliklar bahorda o’sib rivojlanishni davom ettiradi. Bu jarayonni mo’tadil kechishi uni suv bilan ta’minlanganlik darajasiga bevosita bog’liq. Chunki embrional hujayralarni suv bilan to’liq to’yinishi ularning turgor holatini, cho’zilishi, bo’lg’usi boshoq murtakchalarini shakllanish miqdorini ko’payishini ta’minlaydi. Bug’doy-ning suvga bo’lgan ehtiyoji eng ortgan kritik davr nay o’rash fazasi boshlaridan boshlanib, gullash va changlanish davrida tugaydi. Shu boisdan ushbu davrlarda bug’doyni suv ta’minotiga yetarlicha e’tibor qaratilmog’i lozim.
Tadqiqotlarning ko’rsatishicha, yengil qumoq tuproqlarda bug’doyni nay o’rash fazasida tuproqning kritik namligi ChDNS ga nisbatan 60%, o’rtacha qumoq tup-roqlarda – 70 va og’ir qumoq tuproqlarda 80% ni tashkil etadi. Aksariyat yerlarda tuproq namligi bug’doyning boshoqlash fazasida 75% va undan keyin 70% darajasida tutib turilishi lozim. Sug’orish me’yori tuproqdagi nam zaxirasi, uning mexanik tarkibi, hisobiy qatlam qalinligiga bog’liq holda belgilanadi. Ortiqcha me’yorlarda sug’orish o’simlikni yotib qolishini kuchaytiradi.
Bahori bug’doy hosildorligi kuzgi bug’doynikidan kam bo’lsada, donining sifati bo’yicha undan ustun turadi. Bahori bug’doyning qattiq va yumshoq turlari yetishtiriladi. U tuproqda mo’tadil namlik bo’lishiga juda talabchan: qulay sharoitda 70 s/ga va undan ko’p hosil beradi. Tuproq namligining mo’tadil me’yorda bo’lishi bahorda o’simlikni rivojlanish fazalarini o’tashini qulay kechishi va unda ikkilamchi bo’g’in ildizlarini paydo bo’lishida muhim rol o’ynaydi. Namlik kam bo’lganda tuplanish jarayoni kuchsiz kechadi, bo’g’in ildizlari yaxshi shakllanmaydi. Tuproqning suv bilan yetarli darajada ta’minlanishiga bug’doyning boshoqlanish fazasida katta e’tibor qaratmoq lozim: bu davrda boshoqda generativ organlar va changlar shakllanishi tugaydi. Tuproq va havo namligining kam bo’lishi, yorug’lik ta’minotining yomonlashuvi va haroratning yuqori bo’lishi boshoqda puch donlilikni ko’payishiga olib keladi. Sug’orish hisobiga o’simlikni qizib ketishdan, havoning haddan ziyod quruqligidan himoya qilish mumkin bo’ladi.
Qattiq bug’doyning ildiz tizimi yumshoq bug’doynikiga nisbatan kuchsiz rivojlanganligi sababli sug’orishga juda talabchan bo’ladi.
Bug’doy o’suv davrida 2–4 martagacha sug’oriladi va bu esa tuproq namligini sug’orishlardan oldin ChDNS ga nisbatan 70–75% dan yuqorida tutib turishga imkon beradi.
Toshkent viloyatining O’rta Chirchiq tumanidagi sizot suvlari 1–2 m chuqurlikda joylashgan o’tloqi tuproqlarida beda va g’o’zadan bo’shagan yerlarga ekilgan kuzgi bug’doyning «Kroshka» navini sug’orish rejimini o’rganish bo’yicha olib borilgan tadqiqotlar ko’rsatadiki, maysalarni bir tekisda undirib olish uchun bug’doy ekilishi bilan 70 sm oralikda olingan egatlar orqali 600–870 m³/ga me’yorda sug’orish yaxshi samara beradi. O’suv davrida yilning suv bilan ta’minlanganlik darajasiga bog’liq ravishda 2–3 marta 540–700 m³/ga gallik me’yorda sug’orish kifoya qiladi. Bunda birinchi sug’orish bug’doyning nay o’rash fazasida nam bilan kam ta’minlangan yillari aprelning 1- dekadasida, o’rtacha ta’minlangan – 2- dekadasida va mo’tadil ta’minlangan yillari may oyining 1–2- dekadalarida o’tkaziladi. Shudgordan oldin sug’orish, urug’ suvi berish va o’suv davridagi sug’orishlarda jami 2800–3272 m³/ga suv beriladi. Bunday sug’orish rejimi tuproq namligini ChDNS ga nisbatan 70–80–65% dan yuqorida bo’lishini va gektaridan 46,8–48,1 s don yetishtirish imkonini beradi.
Samarqand viloyatidagi sizot suvlari 5–6 m chuqurlikda joylashgan tipik bo’z tuproqlarda kuzgi bug’doyning «Ulug’bek-600» va «Kroshka» navlarini sug’orish rejimi va turlicha o’g’itlash me’yorlarini o’rganish quyidagi natijalarni bergan: shudgordan oldin yer 70 sm oralikdagi egatlar orqali 1100–1200 m³/ga me’yorda sug’orilib, 35–40 sm chuqurlikda haydaladi. Shudgordan oldin sug’orish o’tkazilmagan yerlarda esa ekishdan keyin urug’ suvi beriladi. Bug’doyni o’suv davrida 600–750 m³/ga me’yorda 3, 4 va 5 marta sug’orish tuproqning kritik namligini ChDNS ga nisbatan 70–70–60, 70–70–70 va 70–80–70% darajasida ta’minlaydi. Ushbu bug’doy navlari kritik namlik 70–80–70% bo’lganda va gektariga N₁₈₀P₁₃₅K₉₀ qo’llanilganda eng yuqori (70 va 66 s/ga) hosil bergan, urug’larning dala unuvchanligi, unib chiqish tezligi, tuplanish darajasi, boshoq uzunligi va undagi donlar sonini ortishi kuzatilgan.
T.U.Yuldashev (2002) Sirdaryo viloyatining V gidromodul rayoni uchun Penman–Montayt metodi negizida ishlab chiqilgan CROPWAT (FAO-49 «Qishloq xo’jaligi ekini – Suv» kompyuter programmasidan foydalangan holda kuzgi bug’doyning suvga bo’lgan umumiy ehtiyoji va mavsumiy sug’orish me’yorini hisoblab chiqdi va yilning suv bilan ta’minlanganlik darajasiga ko’ra o’simlikning tegishli sug’orish rejimini tavsiya etdi: suv ta’minoti yaxshi bo’lgan namgarchilik yillari kuzgi bug’doyni 3 marta 3400–3700 m³/ga umumiy me’yorda, quruq yillari tegishlicha 4 va 4000–4700 va mo’tadil yillari 4 marta 4100–4400 m³/ga umumiy me’yorda sug’orish lozim.
Andijon viloyatidagi och tusli bo’z va o’tloqi tuproqlar sharoitida olib borilgan eksperimental tadqiqotlar natijalariga ko’ra sug’orishlardan oldingi tuproq namligi ChDNS ga nisbatan 70–70–70%, sug’orish sxemasi 1–1–1 va mavsumiy sug’orish me’yori 3936 m³/ga bo’lganda bug’doyning «Umanka» navidan 76,4 s/ga hosil yetishtirilgan.
Qashqadaryo viloyatidagi sho’rlanmagan, sizot suvlari 2–3 m chuqurlikda joylashgan och tusli bo’z tuproqlarda bug’doyning «Umanka» navi oktyabr oyining 2- dekadasida ekilib, erta bahorda bir marta, nay o’rash fazasi arafasida, boshoqlashdan oldin va gullash arafasida bittadan – jami to’rt marta 4200–4300 m³/ga umumiy me’yorda sug’orilganda 78,2 s/ga hosil olingan. Uch yillik bedapoya buzilib, o’rniga bug’doy ekilganda bu ko’rsatkich 96,0–95,7 s/ga. ni tashkil etgan. Sug’orishlardan oldingi tuproq namligini ChDNS ga nisbatan 75–80–80% dan yuqori bo’lishi maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Ushbu sharoitda bug’doyning «Yonbosh», «Sangzor», «Skifyanka» va «Yuna» navlarini sug’orish rejimini o’rganish bo’yicha olib borilgan eksperimental tadqiqot natijalari ko’rsatadiki, o’suv davrida 1–2–1 sxemada 800–1000 m³/ga gallik va 4000 m³/ga umumiy me’yorlarda sug’orish barcha navlardan yuqori hosil (tegishlicha 50,4; 49,8; 71,2; va 83,7 s/ga) yetishtirish imkonini beradi. Sug’orishlar fevralning 3- dekadasida boshlanib, may oyining o’rtalarigacha davom ettiriladi. Mazkur sug’orish rejimi qo’llanilganda sug’orishlar oldidagi tuproq namligi ChDNS ga nisbatan 70–85–80% dan kam bo’lmagan miqdorda tutib turiladi. O’rganilgan navlar ichida «Yuna» navidan eng yuqori (83,7 s/ga) hosil olingan. Sug’orishlarni 1–1–1 sxemada amalga oshirish hosildorlikni pasayishiga olib kelgan. Mo’tadil sug’orish rejimi qo’llanilganda 1 s don uchun navlar bo’yicha 79,3; 70,2; 56,1 va 47,7 m³ suv sarflangan.
Nazorat uchun savollar
1.Iqlim mintaqalari, gidrogeologik va gidromodul rayonlar bo’yicha g’o’zani sug’orish rejimi qanday?
2. Shimoliy iqlim mintaqasida g’o’zani sug’orish rejimi va o’lchamini bayon eting.
3. Markaziy iqlim mintaqasida g’o’zani sug’orish rejimi va o’lchamini ko’rsating.
4. Janubiy iqlim mintaqasida g’o’zani sug’orish rejimi va o’lchamlari qanday?
5.Turli iqlim, tuproq-gidrogeologik sharoitlarda kuzgi va bahorgi bug’doyni sug’orish rejimi va o’lchamlari qanday?
6.Turli iqlim, tuproq-gidrogeologik sharoitlarda bahorgi bug’doyni sug’orish rejimi va o’lchamlari qanday?