Mavzu: Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot va uning tahlili Reja: Kirish Asosiy qism

3. Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotning milliy va xalqaro standarti va ularning farqi
O’zbekiston Respublikasi Buxgalteriya Hisobi Milliy Standarti 9-son BHMS bo’yicha pul oqimlari to’g’risidagi hisobotga ushbu ta’rif beriladi : Pul oqimlari to‘g‘risidagi hisobot undan foydalanuvchilarga xo‘jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy ahvolidagi o‘zgarishlarni baholashga imkon byeradi, ularni hisobot davrida qancha pul tushgani va qancha pul chiqqani to‘g‘risidagi axborot bilan ta’minlaydi.
Ushbu standartning maqsadi xo‘jalik yurituvchi sub’ektning pul mablag‘lari va ularning ekvivalentlari bo‘yicha majburiy ravishda axborot taqdim etishini belgilab qo‘yishdan iborat. Bu axborot pul mablag‘lari oqimi to‘g‘risidagi hisobot ko‘rinishida bo‘lib, unda hisobot davrida opyeratsion, investitsiya va moliya faoliyatida yuz byeruvchi pul oqimlari harakati tasnif etiladi.
Bunda bizning milliy hisobotda , hisobot davrida moliyaviy faoliyatda ishtirok etgan mablag’lari uch faoliyat : moliyaviy, operatsion va investitsiya doirasida ajratib hisoblanadi.
Opyeratsion faoliyatidan pul oqimi xo‘jalik yurituvchi sub’ektning asosiy faoliyatidan kelib chiqadi. Odatda xo‘jalik yurituvchi sub’ektning asosiy faoliyati mahsulotni sotishga, ishlarni bajarishga yoki xizmat ko‘rsatishga qaratilgan bo‘ladi. Opyeratsion faoliyatidan asosiy pul oqimiga quyidagilar kiradi:
-Tovarlarni sotish va xizmat ko‘rsatishdan tushgan pul;
- Royalti, badallar, vositachilik haqi va o‘zga yo‘llar bilan pul mablag‘lari tushumi;
- Tovarlar va xizmatlar uchun ularni yetkazib byeruvchilarga pul to‘lovlari;
- Xodimlarga va xodimlar nomidan to‘lovlar;
- Sug‘urta kompaniyasining sug‘urta polislari bo‘yicha mukofotlari, talablari, yillik va o‘zga to‘lovlari bo‘yicha pul tushumlari va to‘lovlari;
- Soliqlar bo‘yicha pul to‘lovlari yoki uning o‘rnini bosuvchi to‘lovlar, agar ular investitsiya va moliya faoliyatiga taalluqli bo‘lmasa;
- Savdo yoki dilyerlik maqsadlarida tuzilgan bitimlar bo‘yicha pul tushumlari va to‘lovlari;
- Boshqalar.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ekt investitsiya faoliyatidan keladigan pul oqimi to‘g‘risidagi axborotni alohida ko‘rsatib byeradi. Investitsiya faoliyatidan pul oqimi to‘g‘risidagi axborot kelajakda daromad va pul oqimi miqdorini belgilaydigan resurslar bo‘yicha qilingan xarajatlar darajasini ko‘rsatadi. Investitsiya faoliyatidan olingan asosiy pul oqimlariga quyidagilar kiradi:
- Asosiy vositalarni, nomoddiy va o‘zga uzoq muddatli aktivlarni xarid qilishga pul to‘lovlari. Bu to‘lovlar tajriba-konstruktorlik ishlariga ajratilgan sarmoyalashtirilgan xarajatlar, shuningdek xo‘jalik sudi bilan amalga oshirilgan qurilishlar bilan bog‘liq bo‘lgan to‘lovlarni o‘z ichiga oladi;
- Asosiy vositalarni, nomoddiy va o‘zga uzoq muddatli aktivlarni sotishdan olingan pul tushumi;
- Boshqa subyektlarning aksiyalari yoki qarz majburiyatlarini hamda qo‘shma korxonalarda ishtirok etish huquqini sotib olishga doir pul to‘lovlari, pul ekvivalentlari hisoblangan yoki dilyerlik maqsadlariga yoki savdo maqsadlariga saqlab qo‘yilgan to‘lov hujjatlari bo‘yicha to‘lovlar (veksellar kabi hujjatlar bo‘yicha to‘lovlar)dan tashqari;
- Boshqa subyektlarning aksiyalari va qarz majburiyatlarini hamda qo‘shma korxonalarda ishtirok etish huquqini sotishdan kelgan pul tushumlari, pul ekvivalenti hisoblangan yoki dilyerlik yoki savdo maqsadlari uchun saqlanayotgan veksel kabi to‘lov hujjatlari bo‘yicha tushumlar bunga kirmaydi.
- Boshqa taraflarga byerilgan bo‘naklar va kreditlar (moliyaviy muassasalarga byerilgan bo‘naklar va kreditlardan tashqari);
- Boshqa taraflarga byerilgan bo‘naklar va ssudalar qaytarilishidan pul tushumlari (moliyaviy muassasalarga byerilgan bo‘naklar va kreditlardan tashqari);
- Fyuchyers va forvard bitimlari, opsion bitimlar va svop bitimlar bo‘yicha to‘lovlar, ular dilyer yoki savdo maqsadlari uchun mo‘ljallangan holatlar bundan mustasno bo‘ladi yoki to‘lovlar moliyaviy faoliyat sifatida tasnif etiladi.
- Fyuchyers va forvard bitimlari, opsion bitimlar va svop bitimlar bo‘yicha pul tushumlari, ular dilyer yoki savdo maqsadlariga mo‘ljallangan holatlar bundan mustasnodir yoki to‘lovlar moliyaviy faoliyat sifatida tasnif etiladi.
- Va boshqalar.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ekt moliyaviy faoliyatidan bo‘ladigan pul oqimlari to‘g‘risidagi axborotni alohida ko‘rsatadi. Bu axborot moliyaviy faoliyatdan bo‘lajak pul oqimlarini taxmin qilish uchun zarur bo‘ladi. Moliyaviy faoliyatdan keladigan asosiy pul oqimlariga quyidagilar kiradi:
- Aksiyalar yoki o‘z mablag‘i bilan bog‘liq boshqa vositalarni chiqarishdan keladigan pul tushumlari;
- Sub’ektlar aksiyalarining haqini to‘lash yoki sotib olish uchun ularning egalariga to‘lovlar;
- Ta’minlanmagan obligatsiyalar emissiyasidan, moliya korxonalari tomonidan byerilgan ssudalardan, garovga qo‘yilgan va boshqa qisqa hamda uzoq muddatli zayomlardan pul tushumlari;
- Zayomlarni to‘lash;
- Moliyaviy lizing bo‘yicha majburiyatlarni qisqartirish uchun ijarachilarning to‘lovlari;
- Va boshqalar.
Xalqaro standardda ish ko’ruvchi bugalterlar ushbu g’oyani ma’qul ko’rishadi: Daromad (bizning moliyaviy natijalarga yaqin) to'g'risidagi hisobot summalari yangiliklar bo'lsa-da, summalar buxgalteriya hisobining hisoblash usuliga asoslanadi. Buxgalteriya hisobining ushbu usuli kompaniyaning qisqa vaqt oralig'idagi savdosi, xarajatlari va daromadlarini eng yaxshi o'lchaydi. Biroq, daromadlar to'g'risidagi hisobot kompaniyaga kirgan va tashqariga chiqqan pul mablag'larini o'lchamaydi va hisobot bermaydi. Masalan, daromadlar to'g'risidagi hisobotda quyidagilar ko'rsatilmaydi:
- Sotishdan olingan naqd pul. (Naqd pul sotilgandan keyin 45 kundan keyin mijozlardan olinishi mumkin.)
- Sotilgan tovarlar uchun naqd pul to'lanadi. (To'lov ularni sotishdan bir necha oy oldin amalga oshirilgan bo'lishi mumkin.)
- Kelgusi 5 yildan 30 yilgacha sarflanadigan binolar va jihozlar uchun to'langan naqd pul.
- Uzoq muddatli aktivlarni sotishdan olingan pul mablag'lari.
- -Bank kreditlaridan olingan naqd pul.
- -Kreditning asosiy qoldig'ini kamaytirish uchun naqd pul to'lovlari.
- Egalari tomonidan olingan naqd pul yoki aktsiyadorlarga to'langan naqd dividendlar.
Kompaniyaning pul mablag'larining kirib kelishi va chiqishini tushunishi uning etkazib beruvchilari, xodimlari va kreditorlari oldidagi qisqa muddatli va uzoq muddatli majburiyatlarini bajarish uchun juda muhimdir. Hozirgi va potentsial kreditorlar va investorlar ham kompaniyaning pul oqimlari bilan qiziqishadi.
Moliyaviy tahlilchilar pul oqimi to'g'risidagi hisobotning birinchi bo'limini, operatsion faoliyatdan olingan pul oqimlarini diqqat bilan ko'rib chiqadilar. Ko'rib chiqishning bir qismi ushbu bo'limning umumiy miqdorini (operatsion faoliyat natijasida taqdim etilgan sof pul mablag'lari sifatida tavsiflangan) kompaniyaning sof daromadiga solishtirishdan iborat. Bu daromadlar, xarajatlar va daromadlar to'g'risidagi hisobotda ko'rsatilgan sof daromadlar kompaniyaning pul mablag'lari balansidagi o'zgarishlarga mos keladimi yoki yo'qligini tekshirish uchun amalga oshiriladi.
Agar ular davomiy bo'lmasa, ular farqlarning asosiy sabablarini aniqlashga harakat qiladilar. Ehtimol, kompaniyaning inventarizatsiyasi endi talabga ega emas yoki mijozlar tomonidan qaytarilmoqda. Ehtimol, debitorlik qarzlari undirilmayapti va hokazo. (Muxtasar qilib aytganda, tahlilchi "Naqd pul - qirol" deb hisoblaydi. Buxgalteriya hisobi tamoyillarini qo'llashda biroz erkinlik bo'lishi mumkin bo'lsa-da, naqd pul miqdori haqida hisobot berishda hech qanday erkinlik yo'q).