Mavzu: O‘zbek tilidagi unli fonemalar tasnifi

Lekin bir bo‘g‘inga taalluqli ikki undosh orasida i tovushi eshitilib, yozuvda bu tovush ifodalanmasligi ham mumkin. Bunday holat o‘zbek tiliga arab tili orqali kirgan so‘zlarda uchrab, uning yozilishi arab imlosi a n ’anasiga ko‘ra belgilangan. Masalan, fikr, qism, jism, rahm, asr, ilm, jahl,zehn, qadr va boshqalar.

Shunday qilib, bu tovush talaffuiz qilinganda asosan rus tilidagii unlisiga nisbatan quyidagi farqlariga ega:

1. Rus tilidagi i ga nisbatan kengroq;

2. Rus tilidagi i ga nisbatan asosan qisqa;

3. Reduksiyaga uchraganda, deyarli nol darajaga kelib qoladi,rus tilida bu hol uchramaydi;

4. Delabializatsiya (lablarning ishtirok etmasligi) rus tilidagiganisbatan kuchsiz. Ular neytral holda qoladi. Rus tilida esa lablarningburchagi aks yo‘nalishda bir oz tortiladi.

U unlisi orqa qator, tor (tilning nisbatan baland ko‘tarilishidanpaydo bo‘ladigan), lablangan tovushdir.

U tovushi ham qadimiy, so‘zninghamma o‘rnida, har qaysi bo‘g‘inda, affikslarda ham kela oladi. Shuninguchun uning qo‘llanish darajasi katta,9-o‘rinda turadi. So‘z oxirida faqat ot turkumidagi bir necha so‘zlardagina uchraydi: ko‘zgu, mangu, yog‘du, uyqu, ohu, qayg‘u va shu kabi.

U unlisi arab va rus tillaridankirgan ayrim so‘zlarda uzun talaffuzqilinadi. Masalan, munis, surat, sura, Mahmuda, Ma’mura, mazkur, musiqa, respublika, tufli, stul, tundra. Bu kabi ayrim so‘zlarda u harfidan keyin v ni qo‘shib yozish (suvrat) imloviy xatodir. Ot turkumidagi so‘z o‘zagining oldingi bo‘ginida u kelsa, keyingi bo‘ginida i emas, u yoziladi: uzum, tuzum, burgut, tugun, urg‘u va boshqalar. Umr, hukm, uzr, rukn kabi tarkibida u unlisi bo‘lgan o‘zlashma so‘zlarda oxirgi undoshdan oldin urg‘uli i yoki u aytilsa ham, asligako‘ra, yozilmaydi. Rus tilidan o‘zlashgan sud, sutka, sumka, budka kabi so‘zlardagi urg‘uli u unlisi o ‘ tarzida talaffuz qilinsa ham, asliga ko‘ra u yoziladi.

Arab tilidan qabul qilingan so‘zlarda u ketma-ket kelishi mumkin. Undagi talaffuzga ketgan vaqt bir u talaffuziga ketgan vaqtning ikki hissasiga emas, bir yarim hissasiga tengdir: shuur. Ma‘lumki, kirill alifbosiga asoslangan o‘zbek yozuvida u unlisi y va ю harflari orqali ifodalanadi