Mavzu: O‘zbek tilidagi unli fonemalar tasnifi

Unda ю harfi ikki vazifani bajarar edi: 1) бюро, брошюра, люстра, рюмка, бюллетень kabi rus tili orqali qabul qilingan so‘zlarda o‘zidan oldingi undoshningyumshoq talaffuz etilishiga ishora qiladi. Uning bu vazifasi o‘zbek tilida yo‘q edi. Shuning uchun ham yolashgan unlilar lotin grafikasidan chiqarildi. 2) bo‘g‘in boshidagi ю esa y+u ni ifodalagani uchun lotin grafikasida ikki harf bilan yozilaveradi.

Unda ю harfi ikki vazifani bajarar edi: 1) бюро, брошюра, люстра, рюмка, бюллетень kabi rus tili orqali qabul qilingan so‘zlarda o‘zidan oldingi undoshningyumshoq talaffuz etilishiga ishora qiladi. Uning bu vazifasi o‘zbek tilida yo‘q edi. Shuning uchun ham yolashgan unlilar lotin grafikasidan chiqarildi. 2) bo‘g‘in boshidagi ю esa y+u ni ifodalagani uchun lotin grafikasida ikki harf bilan yozilaveradi.

Shunday qilib, o‘zbek tilidagi u unlisini talaffuz qilganda quyidagilarga e ’tibor berish lozim:

1. U unlisi juda ko‘p turkiy so‘zlarda rus tilidagi u ga nisbatan kengroq, lekin qisqaroq;

2. U unlisi (i darajasida bo‘lmasa ham) reduksiyaga uchraydi;

3. U unlisining lablanishi kuchsizroq (lablar rus tilidagi u talaffuzi darajasida cho‘chchaymaydi).

E unlisi old qator, o‘rta keng, lablanmagan tovushdir. Bu unli kirill yozuvida э va е shaklida ikki xil - bo‘g‘in boshidaэ shaklida, bo‘g‘in orasida va oxirida etarzida ifodalanar edi. Misolan, эшик, эркин, ал; кел, тер, керак, йе, de kabi.

Kirill aliibosidagi e harfining vazifasi lotin aiifbosida isloh qilindi, kirill yozuvida э orqali ifodalangan har qanday tovush ham, bo‘g‘in ichidagi e ham bittagina e bilan yoziladi. Masalan: eshik, elak, erkin,ertaga, ertak, Elyor, Erkin, Eduard, Yekaterina; kel, ter, kerak, ye, de.

E unlisi tarixan keyin paydo bo‘lgan. U asosan a unlisidankelib chiqqan. Bu unli turkiy so‘zlarda birinchi bo‘g‘indaginaishlatiladi. Masalan, eski, echki.

E ishlatilish marotabasiga ko‘ra 15-o‘rinda turadi.Rus tilidan o ‘zlashgan ayrim so‘zlaming urg‘usiz bo‘g‘inidayumshoq undoshdan keyingi e i tarzida talaffuz qilinadi: kliyonka(клеёнка), kripdishin (крепдешин), matiriyal (материал),miditsina (медицина), pissimizm (пессимизм), riyaktir(реактор), sikunt (секунд), yozuvda asli saqlanadi.