Mavzu: O`zbek orfografiyasi va uning boshlang`ich ta’lim dasturi hamda darsliklarda aks etishi, o`rgatishga tavsif

tovushni ajrata olish ko‘nikmasi. 

 

---

16 

 

O‘zbek  tilidagi  j  harfi  ikki  tovushni  ifodlashi  nutqning  tovush  jihatidan  sonini 

oshiradi. 

Hozirgi o‘zbek adabiiy tilida unli fonemalar oltita: 

Tovush 

Harf 

a 

a 

o 

o 

e 

e 

u 

u 

o‘ 

o‘ 

Unli  fonemalar  tilning  harakatiga  ko‘ra  klassifikatsiya  qilinadi.  Shunga  ko‘ra 

ayrim vaqtlarda tovushlarning aytilishi va yozilishida farq qiladi. 

Masalan:  a  unlisi  (muomila,  munosibat,  muhokima  va  b)  i  tovushiga  yaqin 

talaffuz qilinadi, ammo har vaqt muomala, munosabat, muhokama yozilishi kerak 

o unlisi  urg‘usiz  bo‘g‘inlarda  o-tovushi  a  tarzida  aytiladi:  kanstitutsiya,  lekin 

konstitutsiya yoziladi. 

u unlisi ba’zan ikkinchi bo‘g‘inda i eshitilasa ham, u yoziladi: butun, tushuncha, 

usul yoziladi. 

Undosh  fonemalar  jarangli  va  jarangsiz  undoshlarga  ajratiladi.  Undosh 

tovushlar  so‘zlash  a’zolarining  faol  ishtirokiga  va  ta’sirida  paydo  boTadi. 

Undoshlarning muhim xususiyati ular orasidagi jarangli va jarangsizlikdir. b, v, g, d, 

r, j, g‘, m, n, ng, y, l, - jarangli p, f, k, t, s, ch, sh, x, q, h - jarangsiz. 

J-  harfi  o‘zbek  yozuvida  ikki  tovushni  belgilashga  hizmat  qiladi.  Bu 

tovushlardan  biri  portlovchi  bTib,  uni  talaffuz  qilganda  tilning  uchi  yuqori  tish 

milklariga  yopishib  zo‘r  bilan  aytiladi.  J  -  portlovchisi  nutqimizda  juda  ko‘p 

uchraydi : jon, majlis, Jahon, vaj. Lekin rus tilidan va boshqa jahon tillaridan olingan 

so‘zlarda  sigg‘aluvchi  qorishiq  tovush  o‘rnida  aytiladi  va  yoziladi:  jurnal,  jyuri, 

garaj, tiraj mujgon. 

S  -  yoki  rus  tili  va  Ovrupa  tillaridan  o‘tgan  so‘zlardagi  ajratilmas  ts  tovushi 

yangi imlo bo‘yicha quyidagicha yoziladi: Soy, sirk kabi so‘zlarda xat boshida kelsa 

bitta  s  shaklini,  xat  o‘rtasida  unlidan  so‘ng  ts  ikki  harfni:  militsiya,  xat  o‘rtasida 

undoshdan  so‘ng  bitta  s  shaklini:  ssenariy,  konsert  va  boshqa,  xat  oxirida  unlidan 

so‘ng bitta shaklda yoziladi. 

X (x) va H (h) tovushlari paydo bo‘lish o‘rniga ko‘ra ham aytilishiga ko‘ra ham 

bir-biridan farq qiladi. H (h) bo‘g‘zda paydo bo‘lib, sirg‘aluvchi va ma’no ayiruvchi 

tovush o‘rnida yoziladi: behi, hush, shohi, ham, hamma, ogoh.. X(x) esa portlovchi, 

til orqa tovushi: xulq, shox, xat, baxt, taxt, mix, axborot kabi.