Mavzu: O`zbek orfografiyasi va uning boshlang`ich ta’lim dasturi hamda darsliklarda aks etishi, o`rgatishga tavsif

---

1 

 

Mavzu: 1-4-sinf darsliklaridagi orfografiyaga oid mashqlarni tahlil qilish 

 

Reja:  

I. 

Kirish 

II. 

Asosiy qism 

1.  Boshlang‘ich  ta'lim  tizimida  orfografiya  o‘qitishning  nazariy 

asoslari 

2.  1-sinf  ona  tili  darslarida  chiroyli  yozuv  daqiqalarini  o' 

tkazishning psixologik va metodik asoslari 

3.  Orfografik  bilimni  shakllantirishdagi  lingvistik  vapsixologik 

xususiyatlar 

III. 

Xulosa 

IV. 

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 

 

 

---

2 

 

KIRISH 

Yangi  mustaqil  respublikamizning  har  tomonlama  kamol  topishi  va  jahon 

kommunikatsiya  tizimiga  kirishini  jadallashtiruvchi  qulay  sharoit  yaratishga 

xizmat  qiladi.  O‘zbekiston  Respublikasida  lotin  yozuvi  asosidagi  yangi  alifboga 

o‘tish  fikri  1921-  yilda  paydo  bo‘lgan.  Bunda  Mahmud  Hodiyev  -  Botu  kabi 

ziyolilar  tashabbuskor  bo‘lganlar,  ular  lotin  va  lotin-rus  yozuvlari  asosidagi 

o‘zbek alifbosini tuzganlar va ilmiy jamoatchilik muhokamasiga qo‘yganlar. 

Bizning  hududimizda  arab  alifbosi  8-  asrning  20-  yillarida,  20-  asrning  30- 

yillarigacha qo‘llangan. Milliy uyg‘onish davrida arab imlosi va alifbosiga ayrim 

islohlar kiritish boshlangan. Ammo bu masalani rasmiy ravishda hal qilish 1917- 

yilgi  to‘ntarilishdan  so‘ng  bo‘lgan.  Arab  alifbosini  isloh  qilish  jarayonida  bu 

alifbodan voz kechib, lotin alifbosiga o‘tish masalasi ham o‘rtaga qo‘yilgan. 

1917-yil  oktabr  to‘ntarilishidan  so‘ng  mahalliy  tillar,  ularning  alifbosi  va 

imlosiga  rasmiy  ravishda  e’tibor  berila  boshlangan.  Ayniqsa,  1919-yil  26- 

dekabrda  Rossiya  Respublikasida  savodsizlikni  tugatish  to‘g‘risida  dekret 

chiqqanidan so‘ng Qo‘shma sho‘rolarining Turkiston Muxtor Jumhuriyatida ham 

alifbo  va  imlo  masalalarini  tezroq  hal  qilish  o‘rtaga  qo‘yilgan,  chunki  imlo  va 

harflar  shakli  masalalarini  hal  qilmay  turib  ko‘pchilik  xalqni  savodxon  qilib 

bo‘lmas edi. 

Turkiston Jumhuriyati Xalq Maorifi Kommissarligi o‘zbek maorifchilarining 

1918-  yilning avgustida bo‘lib o‘tgan birinchi qurultoyida arabcha harflarni isloh 

qilish  yuzasidan  quyidagi  qarorga  kelib,  harflarning  ikki  xil  shaklda,  ya’ni, 

alohida yozish shakli hamda so‘z boshida yozish shakligina bo‘lishi lozim. 

1921- yilgi til va imlo qurultoyi. Turkiston Xalq Maorifi Kommissarligining 

tashabbusi  bilan  1921-  yilning  yanvar  oyi  boshida  Toshkentda  o‘zbek  tili  va 

imlosi  yuzasidan  Turkiston  Muxtor  Jumxuriyat  qurultoyi  o‘tkaziladi.  Bu 

anjumanda harf va  imlo masalasi  yuzasidan ma’ruza qilingan.  Fitrat  o‘z so‘zini: 

«Maorifimizni eski imlo va yozuv bilan kengaytmak va savodsizlikni isloh etmak 

lozimdir»,  degan  chaqiriq  bilan  yakunlangan  Turkiston  maorifchilarining 

yig‘inida ma’ruza ham qilgan. Ilmiy jamoatchilik bu urinishga o‘z munosabatini 

bildirmagan. 

Shuni  qayd  etish  kerakki,  1921-  yil  yanvargacha  «Yangi  imlochilar»  bilan 

«Chig‘atoy  gurungi»  qatnashchilari,  «O‘rta  imlochilar»,  «Eski  imlochilar» 

o‘rtasida  ilmiy  bahs-kurash  bo‘lgan  edi.  1921-  yilgi  qurultoyidan  so‘ng 

«Lotinchilar»  ya’ni  lotin  yozuvi  asosidagi  o‘zbek  alifbosini  yaratuvchilar 

(Mahmud  Hodiyev  -  Botu  rahbarligida)  paydo  bo‘ldilar,  bular  ham  kurashga 

qo‘shildilar.  1923-  yil  3-9-  oktabrda  O‘rta  Osiyo  o‘zbeklari  yozuvi  va  imlosini 

isloh qilish yuzasidan Buxoro shahrida konferensiya bo‘lib o‘tdi. 

---

3 

 

1924-  yilning  11-  aprelida  Turkiston  Maorif  Kommissarligida  bo‘lgan 

majlisda  Moskvadan  Kommissarlikka  yuborilgan  yangi  tuzilgan  lotin  alifbosi 

loyihasi  mutaxassislar  bilan  muhokama  qilindi.  Demak,  arab  alifbosidan  lotin 

alifbosiga  o‘tishda  O‘zbekistonda  ham,  markazda  ham  tayyorgarlik  ishlari  olib 

borilgan. 

1926-  yil  19-20-  mayda  o‘zbek  tiliga  birinchi  marta  moslab  tuzilgan  lotin 

yozuvi asosidagi o‘zbek alifbosida yo‘g‘onlik va ingichlik hamda uzun va qisqalik 

hisobga  olinib,  unli  tovushlarni  ifodalash  uchun  12  belgi  (harf)  olinishi  tavsiya 

qilingan  edi.  1926-  yili  27-29-  avgustda  yangi  o‘zbek  alifbo  qo‘mitasi  Ilmiy 

markaz mutaxassislarining ishtirokida alifbo konferensiyasini chaqiradi. 

Boshlang‘ich  sinflarda  ona  tili  ta’lim  sohasining  mazmuni  va  tarkibiy 

qismlari 

Ta’lim  mazmuni  o‘quv  rejalari  dasturi  va  darsliklar  o‘quv-metodik 

qo‘llanmalarda  o‘z  ifodasini  topadi.  Ona  tili  davlat  ta’lim  standarti,  dasturi  va 

darsliklari  o‘quvchilarning  o‘rganishlari  uchun  tanlangan  va  ularning 

o‘zlashtirishlariga muvofiqlashtirilgan til materiallarini o‘z ichiga oladi. 

Ona  tili  ta’limi  mazmuni  tilshunoslikning  uch  asosiy  qatlami  -  fonetika, 

leksika,  grammatikaga  (grammatikaning  morfologiya  va  sintaksis  qismlari) 

ajartilib o‘rgatiladi. 

Boshlang‘ich ta’limda  ona tili ta’lim mazmunining negizi quyidagilarni  o‘z 

ichiga oladi: 

-nutq tovushlari (unli va undosh, jarangli va jarangsiz); 

-bo‘g‘in  (urg‘uli  va  urg‘usiz  bo‘g‘inlar,  ochiq  va  yopiq  bo‘g‘inlar,  fonetik 

tahlil); 

-so‘z  (so‘z  ma’nolari,  bir  va  ko‘p  ma’noli  so‘zlar,  ma’nodosh  so‘zlar, 

qarama-qarshi  ma’noli  so‘zlar,  shevaga  xos  so‘zlar,  uyadosh  so‘zlar,  kasb-

hunarga xos so‘zlar, lug‘aviy tahlil); 

-o‘zak,  negiz,  qo‘shimcha,  old  qo‘shimcha,  affiks,  so‘z  tarkibining  tahlili, 

so‘z  yasovchi  qo‘shimcha,  predmet  nomi  qo‘shimchasi,  predmetning  rang-tusini 

bildiruvchi so‘zlar, predmetga, uning rang-tusi va miqdoriga ishorani ifodalovchi 

so‘zlar, ish-harakatning nomini, tarzini, maqsad va holatini ifodalovchi so‘zlar; 

-ko‘makchilar va bog‘lovchilar; 

-gap (darak ma’nosini ifodalovchi so‘zlar, sroq ma’nosini ifodalovchi gaplar, 

his-hayajonni ifodalovchi gaplar); 

-tinish belgilari (nuqta, so‘roq, undov, vergul); 

-matn  (matnning  tuzilishi,  mavzu,  asosiy  fikr,  sarlavha,  reja,  so‘zboshi, 

---

4 

 

taqqoslash, dialog, monolog, bayon, kichik insho, og‘zaki va yozma ijodiyot); 

-xat, xabar, tabriknoma, maqola, taklifnoma. 

Ona tili o‘qitishning mazmuni va metodlari o‘quvchilarga dastur talab qilgan 

hajmda puxta bilim berish, ko‘nikma va malakalarni hosil qilishga ko‘maklashadi. 

Ona  tili  ta’lim  mazmuninigg  birinchi  muhim  tarkibiy  qismi  o‘quvchilar 

egallashi zarur bo‘lgan bilimlar tizimidir. Ona tilidan bilimlar tizimi deganda bir- 

biriga  uzviy  bog‘liq  bo‘lgan  til  faktlari,  tushunchalar,  qoidalar,  ta’riflar  tizimi 

tushuniladi. 

Ma’lumki, asrlar davomida insoniyat tomonidan to‘plangan barcha til ilmini 

maktab  o‘quvchisiga o‘rgatishni iloji va zaruriyati  yo‘q. Demak, ona  tilidan  eng 

zarur bilimlarni tanlash asosiy masalalardan biri sanaladi. 

 

 

 

---

5 

 

1.1. 

BOSHLANG‘ICH 

TA'LIM 

TIZIMIDA 

ORFOGRAFIYA  O‘QITISHNING  NAZARIY 

ASOSLARI 

Fanda  orfografik  malakalarni  shakllantirish  masalalarida  psixologiya, 

lingvistik  va  metodik  asoslarni  keng  sharhlash,  ta'lim  jarayonidagi  xilma-xil 

uzgarishlarni 

qiyoslash, 

sistemali 

utkazilgan 

tajribalar 

davomida 

o‘quvchilardagi individual-psixologik farqlar hamda muayyan ko‘rsatkichlarni 

o‘rganish,  shu  soxadagi  statistik  ma'lumotlarni  tizimga  solish  va,  natijada, 

muqobil uslubiy xulosalarni chiqarish borasida katta mundarijadagi tadkiqotlar 

yaratilgan. Ularning ayrimlarini biz tadqiq ztilayotgan masalalarimizga bog‘liq 

xolda  sharhlashga  harakat  qildik.  Shuningdek,  mazkur  bobda  uzbek 

orfografiyasining  boshlang‘ich  ta'lim  ona  tili  dasturlari  va  darsliklarida  aks 

etish jihatlari ham nazariy tomondan tahlil etildi.