Mavzu: O’rta ta’limda olingan bilimlarni takrorlash hozirgi o'zbek adabiy tili ta'limi asoslari

Savol va topshiriqlar:

1. O'tdi, ishni, zorurso'zlari og'zaki nutqda qanday talaffuz qilinadi? Mazkur so'zlardagi fonetik hodisani izohlang.

-21-

2. Stul, stansiya, shkaf so'zlarini talaffuz qilganimizda qanday hodisa kuzatiladi?

3. Assimilatsiya nima?

4. Dissimilatsiya deb nimaga aytiladi?

5. Metateza hodisasiga misollar keltiring.

6. Elliziya deb nimaga aytiladi?

7. Singarmonizm nima?

-22-
11-Dars.Bo’g’in va uning turlari

Reja:

1.Bo’gin va uning turlari

2.Bo’g’inning amaliy ahamiyati

Biz so'zlarni talaffuz qilayotganimizda, o'pkadan chiqayot-gan havo oqimi bo'linib-bo'linib chiqadi. Bu boiinish tovush yoki tovushlar yig'indisi shaklida boiadi. Ana shu hodisa tilda bo'g'in deb yuritiladi.

Bir havo zarbi bilan aytilgan tovush yoki tovushlar yig'indisiga bo'g'in deyiladi.

Savod chiqarishda va yozuvda bo'g'in juda katta amaliy ahamiyatga ega. Bo'g'inni tashkil qilishda unli va undosh to­vushlar xilma-xil kombinatsiyalarda bir-birlariga qo'shiladilar.

Masalan:

unli —undosh: ol, uy, //...

undosh —unli: ha, ma, na...

unli —undosh —unli: ola, una, ura...

undosh —unli —undosh: bir, til, kir...

undosh —unli —undosh —unli: vafo, qora, bo/a...

undosh — unli — undosh — unli — undosh: bodom, g'azab, lobar va hokazo.

O'zbek tilidagi so'zlar kel, bur, suv kabi bir bo'g'inli, osmon, qadrdon, iqbol so'zlaridek ikki bo'g'inli, kelajak, xayolot, muhabbat singari uch bo'g'inli, yotoqxona , gumbur-lamoq, xoinona kabi to'rt bo'g'inli, radiokarnay, gultojixo'roz, abadiylashtirmoq, qurolsizlantirish, aytoltnaganliklaringiz-dandir-da kabi besh va undan ortiq bo'g'inli boiadi.

So'zlar unli tovush bilan tugasa, bunday bo'g'inga ochiq bo'g'in, undosh tovush bilan tugasa, yopiq bo'g'in deb ataladi.

-23-

Masalan: a) dala, tabaqa, havo...; b) turp, qor, shayton...

Bo’g’inning amaliy ahamiyatini quyidagilarda ko’ramiz:

1.Bo’g’in savod chiqarishda;

2.Bo’g’in she’r vaznini aniqlashda; bunda barmoq vazni bo’g’inlar soniga asoslanishini esga olmoq lozim. Aruz vaznida esa qisman bo’g’inga to’g’ri keladigan hijo atamasi qo’llanadi.Hijoning bo’g’indan farqi shundaki unda bitta undosh bo’gin hosil qilishi mumkin, bo’g’in esa faqat unli harflar asosida hosil qilinadi

Masalan, Meh-r(i) ko’p ko’rguzdum ammo mehribone topmadim,

Jon base qildim fido oromijone topmadim

3. Bir satrga sig’may qolgan so’zlar ikkinchi satrga bo’g’in asosida ko’chiriladi.