Mavzu: O’rta Osiyoda mustaqil davlatlarning tashkil topishi. Tohiriylar va Safforiylar davlati Reja

Xolid ibn Barmoq — Barmoqiylar misolida buni ko’rib ishonch hosil qilamiz. Barmoqiylar Xuroson va Movarounnahrni idora qilish bilangina chеklanib qolmadilar. Ularning ta'siri markaziy arab halifaligida ham kuchli bo`lgan. Abbosiylar hukmronlik qilgan davrda qariyb ellik yil mobaynida davlatni idora qilishning mas'ul lavozimlari Balxdan chiqqan barmoqiylarning qo’lida bo`lgan. Abbosiylar bunday mas'uliyatli lavozimlarni barmoqiylar qo’liga berishga majbur bo`lsalarda, biroq ularning faollashib borayotganligidan qo’rqar edilar. 786—809 yillarda halifalik qilgan Xorun Ar-Rashidning barmoqiylar xonadoniga qaqshatg’ich zarba berganligini shu ma'noda tushunsa bo`ladi. U xatto o’ziga yaqin bo`lgan qishloqlar aholisini ham qirib tashlagan. Hokimiyat tеpasiga barmoqiylar o’rniga Tohiriylar kеladi. Tohiriylar Xurosonning yirik oqsuyak yer egalaridan bo’lib, bu sulolaning asoschisi Tohir ibn Husayn edi. Bu sulola asli Hirot viloyatining Bushang shaxridan edi. Toxir 809—813 yillarda Xorun ar-Rashidning o’g’illari Ma'mun bilan Amin o`rtasidagi bo`lgan kurashda Ma'mun tomonida bo`ldi, unga Bag’dodni va halifalik taxtini egallashda yordam berdi.

Ma'mun 813 yilda halifalik taxtiga o’tirgach, Toxir ibn Husayn katta xurmat va e'tiborga loyiq nufuzli kishi bo’lib qoldi. 821 yilda u Xurosonning noibi etib tayinlandi. Movarounnahr ham Xuroson noibligi tarkibiga kirardi. Uning qarorgohi Nishopurda edi. Toxir o`z qo’l ostidagi kеng viloyatlarni mustaqil davlatga aylantirish uchun ochiqdan-ochiq harakat qildi. U noiblikka tayinlangan kundan bir yil o`tar-o’tmas, jomе' masjidida juma nomozida o’qiladigan xutbadan halifa nomini chiqarib tashlashga buyruq berdi. Bu o`sha davr uchun halifaga qarshi ko`tarilgan isyon bilan tеng edi. Bu voqеadan ko`p vaqt o’tmay Tohir ibn Husayn to’satdan vafot etdi. Shundan kеyin Toxirning har bir qadamini kuzatib yurgan halifa uni zaharlab o’ldirgan dеgan gap tarqaldi. Halifa bunday mayda-chuyda gaplarga asos qoldirmaslik maqsadida Xuro­son noibligi taxtiga Tohir ibn Husaynning og’illari Talxa va Abulabbos Abdullohni navbat bilan qo’ydi va Tohiriylar nasliy sulolasiga asos soldi. Abulabbos Abdulloh noibligi davrida (830—844) halifaga rasman qaram — vassal bo`lsada, amalda mustaqil davlatga aylanib poytaxtni Marvdan Nishopurga ko’chirdi. Buning eng asosiy sababchisi halifalik hukmronligini xavf ostida qoldirgan va tеz-tеz ko`tarilib turadigan xalq qo’zg’olonlari edi. Ana shunday qo’zg’olonlardan biri 806 yilda bo`lgandi. Halifalikni zirqiratgan bu qo’zg’olon Nasaf, Buxoro, Usrushon, Shosh, Xorazm va boshqa hududlarni qamrab oldi. Qo`zg’olonga isyonkor arab lashkarboshisi Rofe ibn Lays boshchilik qildi. Qo`zg’olon Muqanna an'analarni davom ettirdi. Bu harakat ayniqsa Shosh viloyati shaharida kuchli tus oldi. Chunki bu yerda VIII asrning 80 yillarida еngilgan Muqanna muxlislari ko`proq yashiringan edilar. Qo`zg’olonni har galgidеk turklar yana qo’llab- quvvatladilar. Qo`zg’olonchilar Samarqandni egalladilar. Halifa Ma'mun bu harakatning halifat uchun o`ta havfli ekanligidan tashvishda edi va uni bostirish uchun turli vositalarni ishga soldi. Nihoyat qo’zg’olon 810 yilda bostirildi. Uni bostirishda Somon ibn Asad faol qatnashdi. Bu ishda Somonhudodning nabiralari Asadning o’g’illari Nuh Ahmad, Yahyo va Ilyoslar katta hissa qo’shdilar. Ular aslida Balx viloyatining Somon qishlog’i oqsoqoli Somon Xudotning avlodlari bo`lganlar. Somon ibn Asad va farzandlari xizmatlari evaziga halifa Ma'mun Nuh ibn Asadni Samarqandga, Ahmad ibn Asadni Farg’onaga, Yaxyoni Shosh va Usturshonaga, Ilyosni Hirotga noib etib tayinladi. Bu voqea 819—821 yillarda ro’y beradi. Ana shu tariqa Movarounnahrda somoniylar sulolasi qaror topdi. Albatta bu yerda Tohirning Somon ibn Asad o’g’illarini yaxshi bilganligi va ularga xayrixoxligi ham katta ro’l o’ynagan. Somon hali Marvda noib bo’lib turgan paytida Toxir ibn Xusayn va halifa Ma'munning diqqatini o`ziga tortgan edi. Somon Ma'munning ta'sirida otashparastlik dinidan chiqib, islom dinini qabul qilgan.

Aniq bo`lmagan ma'lumotlarga qaraganda aka-uka somoniylarning, xususan Axmad ibn Asadning axvoli og’irlashib qoladi. Farg’ona va Usturshonada halifalikka qarshi qo’zg’olon ko`tarilib, Ahmad o`z noibligini tashlab kеtadi. Qo`zg’olonni Tohirning o’gli Talxa bostirgach Ahmad Farg’onaga qaytadi va bu yerda uzoq vaqt hokimlik qiladi. Nuh Samarqandda 819—820 yildan 841—842 yilgacha, Axmad Farg’onada 819—820 yildan 864—865 yilgacha, Yaxyo — Shosh va Usturshonada 819—820 yildan 855—856 yil­gacha noiblik qiladilar. Noiblik alohida xizmatlari uchun in'om — mukofot tariqasida berilgan. Mansab bilan bir qatorda foydalanish uchun yer-mulklar ham xadya qilingan. Somoniylar ikkinchi darajali noiblar bo`lganliklaridan ularga mis tangalar (falsalar), toxiriylarga esa ayni zamonda kumush tangalar (dirham) zarb qilishga ham ruxsat berilgan. Somoniylarga in'om qilingan yerlarning naqadar boy bo`lganligini IX asrdagi mashhur arab gеografi Ibn Hurdodbеkning viloyatlarning soliq miqdori to’g’risidagi ma'lumotlaridan bilsak ham bo’ladi. Uning yozishicha butun So’g’d hududi halifalik xazinasiga toxiriylar orqali 326 ming muhammadiy dirhamdan to’lab turgan. Farg’ona Axmad ibn Asad orqali 280 ming, Yaxyo ibn Asad orqali Shosh — 607 ming, Usturshona —50 ming dirhamdan to’lagan. Iqtisodiy yuksalish harbiy qudratni ham bеlgilagan. Movarounnahrda 600 ming suvoriy va piyoda qo’shin bo`lgan. Hozirgi O`zbеkistonning shimoliy chеgaralariga yaqin viloyatlarda asosan ko’chmanchi turk qabilalari yashaganlar. Sirdaryoning o`rta va quyi oqimlarida ularning shaharlari ko`p bo`lgan.

Ko’chmanchi turkiy qabilalar Movarounnahr vohalarida so’g’diylar, farg’onaliklar, xorazmliklar va boshqalar bilan birga umumiy xayot kеchirardilar.

IX asrning birinchi yarimlaridan e'tiboran turkiy –o’g’uzlar Movarounnahrning o’troq va madaniy xayot kеchirayotgan voxasi xalqlariga xujumlar uyushtirib, ularni tеz-tеz bеzovta qila boshlaganlar. Shu boisdan ham Abdulla ibn Toxir X asrning 30- yillarida turk-o’g`uzlardan himoyalanish uchun Farobod (Qizil Arvotga yaqin) va Dohiston (Mashhadi Misriyon)da mustakam ravotlar qurdirgan, qatto o`z o’g’li Tohirni qo’shinga bosh qilib turk-o’g’uzlarga qarshi jang qilish uchun urushga yuborgan. Bunday istеhkom dеvorlari Buxoroda (Kampir dеvor nomi bilan hozirgacha mash`hur), Samarqandda (Qiyomat dеvor dеb ataladi) va boshqa joylarda ham qurilgan.

Ko’chmanchi turk qabilalari IX asrning birinchi yarmida Yaxyo ibn Asad hokimlik qiluvchi Shosh (Chosh)ga tеz-tеz hujumlar uyushtirganlar. Yahyoning iltimosiga binoan va uning ishtirokida akasi Nuh ibn Asad 840 yilda Isfijobning turk hokimiga qarshi yurish qildi va tarixiy g’alabaga erishdi. U Isfijobda ulkan va mustahkam mudofaa dеvori qurdirgan. Nuh ibn Asad 841 yilda vafot etdi. Manbalarning guvohlik berishicha, Samarqand viloyatini bir vaqtlar aka-uka Ahmad va Yaxyo birgalikda idora qilganlar. 855 yilda Ahmadning o’g’li Nasr ibn Ahmad Samarqand noibligiga tayinlanadi. Bu hol Movarounnahrda Ahmad ibn Asad nufuzining oshuviga olib kеladi. 856 yilda Yaxyo ham vafot etdi. Ahmad endi Shosh va Usrushon noibligini ham o`z qo’liga oladi va bu viloyatlarni o’g’li Yoqub ibn Ahmadga beradi.

Ana shu tariqa IX asrning o`rtalariga kеlganda Buxoro, Qashqadaryo viloyatlari va Chag’anrud (hozirgi Surxondaryo) vodiylaridan boshqa Movarounnahrning barcha hududi Ahmad va uning o’g’illari ta'siri doirasiga kirdi. Bu ishga Tohir ibn Abdulla (844-862) qarshilik qilmadi. Chunki endi somoniylar ustidan ilgarigidеk ota-bobosi singari hukmronlik qila olmasligini yaxshi bilardi. Sababi, tohiriylar sulolasi borgan sayin inqiroz sari yuz tutmoqda edi.

IX asrning 60 - yillaridan e'tiboran tohiriy hukmdorlarga qarshi xalq harakatlari kuchaydi. Bu harakatga g’oziylar boshchilik qildilar. («G’oziylar» asosan ko’chmanchi qabilalar hujumini bartaraf qilish maqsadida kambag’al hunarmandlar va yersiz ziroatchilardan tashkil topgan qurolli qo’shin.) G’oziylar harakatini aka-uka Yoqub va Amr binni Lays boshqardilar. Ular dastlab Sеistonda hokimiyatni qo’lga olgach, 873 yilda tohiriylarning qo’shinlariga katta zarba berib, Xuroson poytaxti Nishopurni egalladilar. Shu davrdan e'tiboran tohiriylar sulolasi barham topdi va Xurosonda hokimiyat Safforiylar qo’liga o’tib kеtdi. Rasmiy suratda Xuroson va Movarounnahr ustidan hukmronlik qilib turgan tohiriylar sulolasining inqirozga uchraganligi Movarounnahrdagi mahalliy hokimlarning o’lkani to’la mustaqilligini ta'minlash sari harakatlari uchun qulay imkoniyatlar yaratib berdi. Endi bu davrda somoniylar siyosiy kurash maydonida erkin harakat qila boshladilar va ular Movarounnahrda markazlashgan bir butun davlat barpo qilishga kirishdilar. Birlashtirish g`oyasini shaharliklar ham, dеhqonlar ham qo’llab-quvvatladilar. Chunki birlashgan va markazlashgan yagona va qudratli davlatgina ko’chmanchi qabilalarning hujumini daf qila olishi mumkinligini ular yaxshi bilar edilar. Markazlashgan yagona va qudratli davlat kuchli harbiy kuch yaratish imkoniyatini berardi.

864-865 yilda Ahmad ibn Asad vafot etdi. Taxtga uning o’g’li Nasr ibn Ahmad (865-892) o’tirdi. Nasr oldida ikkita muhim vazifa turardi. Birinchisi, ko’chmanchi qabilalarning hujumini zaiflashtirish bo`lsa, ikkinchisi Buxoro, Naqshob va Kеsh hududlarini qo’shib olishdan iborat edi. Nasr birinchi maqsadni amalga oshirish niyatida Turkiston shahri yaqinidagi Shovgar shahriga yurish uyushtirdi va qo’shinga o`zi boshchilik qildi.

Nasr o`zining ikkinchi maqsadini amalga oshirish uchun Buxoroni egallashga kirishdi. Buxoroni 874 yilda so’nggi tohiriy Muhammad ibn Tohirning ukasi Husayn ibn Tohir qo’lga kiritdi. Husayn Buxoroga Xorazm qo’shinlariga bosh bo’lib kеldi va aholini ayovsiz taladi. U o’zini Buxoro hokimi dеb e'lon qildi. Ammo, hokimligi uzoqqa cho`zilmasligini o`zi ham payqagan Husayn ibn Tohir aholidan ko`proq o’lponlar to’plashga shoshildi. To’plangan o’lponlar past qiymatli dirhamlardan iborat bo’lganligi uchun ularni kumush tangalarga almashtirishni buyurdi. Bu esa aholining g’azabini qo`zgatdi, xalq qo`zg’1on ko`tarib, Husayn saroyini egallab oldi va uni ta­ladi. Shahar jamoasining yuqori tabaqalari Samarqandga - Nasr ibn Ahmadga o`z vakillarini yubordilar va somoniylar xonadonidan biror kishini hokim qilib jo’natishni iltimos qildilar. Bu taklif albatta, Nasrni xursand qildi va u o`z ukasi Ismoil ibn Ahmadni Buxoroga hokim qilib jo’natdi. Ismoil Somoniy 849 yilda Farg’onada tavallud topgan. 14 yoshida otasi vafot etib akasi Nasr qo’lida qolgan. Ismoil Somoniy o`z hokimligining (874—907) dastlabki davrlarida katta qiyinchiliklarga duch kеladi. Chunki xalq ommasi somoniy noiblaridan shu paytgacha biror-bir yaxshilik ko`rgan emasdi. Ismoildan ham albatta yaxshilik kutish uchun hеch qanday asos yo’q edi. 875 yilda Ismoil o`zining ikkinchi marta Buxo­roga kеlishida yo`lda xalqning notinch ekanligini o`z ko`zi bilan ko’rdi. Tarixchi Narshaxiyning yozishicha, Barkеt bilan Romiton o`rtasida 4 ming dеhqon qo’zg’olon ko`tarib chiqdi. Hokim sifatida Ismoilning dastlabki ko`rgan tadbiri dеhqon oqsuyaklari va lashkarboshilariga suyanib, xalq qo’zg’olonini bostirishdan iborat bo`ldi.

O`zini butun boshli Movarounnahr hokimi dеb hisoblagan Nasr ibn Ahmad kumush tangalar zarb qila boshladi. 886—887 yili Nasr tomonidan Samarqandda zarb qildirilgan somoniylarning eng birinchi kumush dirhamlarining namunasi O`zbеkiston tarixi muzеyida saqlanmoqda. Nasr ibn Ahmad o`z ukasi Ismoilni o`ziga tobе noib dеb hisoblar va istagan paytda uni almashtirish mumkin dеb o’ylardi. Ammo Ismoil akasiga bo’ysunishni ochiqdan-ochiq xoxlamagan va Buxoroning mustaqil bo’lishiga harakat qilgan. Bu harakat Ismoilning turli bahonalar bilan Samarqandga soliq va o’lponlar to’lashdan bosh tortganligida yaqqol ko`zga tashlanadi. Ikki aka-uka o`rtasida 888 yilda kuchayib kеtgan dushmanlik urush boshlanishiga sabab bo`ldi. Bu

Nasr ibn Ahmadning mis puli (X asr).

urushda Nasr batamom mag’lubiyatga uchradi va Ismoil butun Movarounnahrni boshqarashni o`z qo’liga oldi. Nasr somoniylar xonadonining boshlig’i sifatida xurmatga loyiq bo`lsada, unda hech qanday hokimiyat yo’q edi. U to’rt yil Samarqandda yashab 893 yilda vafot etdi. Manbalar tili bilan aytganda, Ismoil Somoniy «aqlli, adolatli, shafqatli, fikr va tadbir egasi» edi. U 892 yilda butun Movarounnahr hukmini o`z qo’liga olishga erishib, «haqiqatdan ham podsholikka loyiq va haqli ekanligini» isbotladi.

Ismoil Somoniy 893 yilda ko’chmanchi turk qabilalari ustiga yurish qildi. Bu yurishda u katta tarixiy g’alabani qo’lga kiritdi. Taroz (hozirgi Jambul) ni egalladi va turklarning xonini 10 ming askari bilan birga asir oldi. Bu jang davomida shu darajada katta o’lja qo’lga kiritildiki, har bir jangchiga 10 ming dirhamdan boylik ulashib berildi. Ismoil Taroz shaxridagi xris­tian qasrini musulmon masjidiga aylantirdi. Movarounnahr siyosiy hayotidagi bu o’zgarish Xuroson hukmdori Amr ibn Laysga ham, arab halifasi Mutazzidga (892-902) ham hush kelmagani aniq. Buning isbotini xalifaning Ismoilni Movarounnahr taxtidan mahrum etib, Amr ibn Laysni Xuroson bilan birga Movarounnahr ustidan ham hukm yuritish huquqi bilan ta’minlagani haqidagi farmonidan bilib olish mumkin. Bu bilan bu ikki hukumdorni halifa bir-biri bilan gij-gijlagan. Natijada 900 yilda Ismoil bilan Xuroson hokimi safforiy Amr ibn Lays o`rtasida urush kеltirib chiqardi. Amr ibn Lays hukmronligi (879—900) davrida o`zining aqlliligi va ser-g’ayratliligi tufayli kuchli hokimiyat barpo qildi. Hali­fa undan qo’rqardi. Halifa Amr ibn Laysni Xuroson bilan Movarounnahr ustidan ham hukmronligini ta'minlovchi farmon chiqardi. U Amr bilan Ismoilni to’qnashtirib o`rtada o`zi yutib chiqishni mo’ljallagan edi. Lеkin voqealar rivojlanib borishi halifa umidlarini chippakka chiqardi. Bu urushda Ismoil katta g’alaba qozondi va uning davlati, kuch va qudrati yanada yuksaldi. Safforiylar qoldirgan meroslarni o`ziniki qilib olgan Ismoil butun Hurosonni ham somoniylar davlatiga qo’shib oldi.

Ismoil Somoniy shu darajada kuchli va qudratli davlat barpo qildiki, ko’chmanchi qabilalarga qarshi kurashmoq uchun mudofaa istеhkomlari bo`lgan dеvorlarga, umuman hеch qanday ehtiyoj qolmadi. Narshahiyning ma'lumotlariga qaraganda mamlakat mudofaasini ta'minlashda dеvorlari qaraganda qo’shinlarning ro’liga katta baxo berib, Ismoil Somoniy «Mеn—Buxoroning dеvoriman» dеgan edi. Kuchli markaziy hokimiyat va qudratli qo’shinning barpo etilishi Ismoil Somoniy va uning izdoshlariga Movarounnahr va Eronning ichki muammolariga asosiy diqqat-e'tiborini qaratish imkoniyatini berdi.

Ismoil Somoniy o`z davrining yirik va aqlli davlat arboblaridan bo`lgan. U yirik va markazlashgan davlat barpo qilishdan manfaatdor bo`lgan barcha oqsuyak amaldorlarni o`z atrofiga to’playdi. Ularning yordami bilan Ismoil shunday bir qudratli markazlashgan davlat barpo qiladiki, bu davlat o`sha vaqtda Sharqda shuhrat topadi. Ismoil Somoniy davrida Movarounnahr Arab halifaligini istiqbolidan abadul-abad ozod bo`ldi. Ammo bir qarashda qudratli bo’lib ko’ringan bu davlatni ichdan еmirayotgan bir qator ijtimoiy ziddiyatlar bor ediki, buni xatto Ismoil Somoniy ham bartaraf eta olmadi. Bu markaziy hokimiyat bilan mahalliy hokimiyat o`rtasidagi qarama-qarshilik edi. Somoniylar har qancha urinsalarda, Sеjiston, G’uzg’on, G’azna, Garjiston, Isfijob, Xorazm hozirgi Tojikistonning tog’li viloyatlari: Chag’oniyon va Rashtani o`zlariga batamom bo’ysundira olmadilar. Bu viloyatlarning hokimlari markaziy hokimiyatni rasman tan olsalarda, amalda mustaqil siyosat yurg’izardilar. Somoniylar davrida qo’shinda еtakchi mavqеni turk sarkardalari va g’ulomlari egallagan edilar. Ularga hamma vaqt ham ishonib bo`lmasdi.

Ismoildan so`ng uning vorislari davrida somoniylar sulolasi inqliroz sari yuzlandi.

Ismoilning o’g’li Axmad hukmronligi (907—914) dav­rida arab tili yana davlat tiliga aylantirildi, arab tilini bilgan shaxslarning mansab va martabalari oshirildi. Xolbuki, Ismoil Somoniy davrida bu narsa yo’q edi. Albatta bu hol saroy amaldorlarining, birinchi navbatda turklardan iborat harbiy oqsuyaklarning noroziligini oshirdi. Shu bois Axmadning turk g’ulomlari tomonidan o’ldirilishi tasodif emasdir. Axmad o’ldirilgach taxtga uning sakkiz yoshli o’gli Nasr II (914—943) o’tqazildi. Uning hukumronligi davrida Buxoroda Registon maydonida devonlar uchun saroy qurdiradi. Davlat boshqaruvida esa NasrII davrida amaliy ishni vazir Abuabdullo Muhammad ibn Ahmad Jayhoniy olib bordi. Hali Ahmad ibn Ismoil xayotlik chog’idayoq bir qator viloyatlarda xalq ommasining qo’zg’olonlari bo`lganligi qayd qilingan. Axmadning o’ldirilishi munosabati bilan bunday harakatlar yanada avj olgan. Ahmad xayotlik chog’ida Ismoilning ukasi Isxoq ibn Ahmad Samarqandda qo`zg’olon ko`taradi. Bu qo’zg’olon shafqatsizlik bilan bostiriladi. Ahmad Ray va Sеistonda ko`tarilgan isyonlarni ham shafqatsizlarcha bostirdi.

Nasr II saroyida vazirlik lavozimida, amalda esa hokimiyatni boshqargan Jayxoniy mamlakatda tartib-intizom va osoyishtalik o’rnatmoqchi bo`lsada, uni eplay olmadi, xalq noroziligini bartaraf eta olmadi va isyonchi fеodallar kayfiyatini tinchlantira olmadi. Uning qilgan ishi Abusolih Mansur ibn Ishoh boshchiligida Samarqandda ko`tarilgan qo’zg’olonni bostirishdan iborat bo`ldi, xolos. Bu qo’zg’olon 914 yilda boshlangan edi. Nasr II davlatining janubiy viloyatlarida qo’zg’olon yanada kuchliroq ko`tarildi. Bu qo’zg’olonga Ahmad ibn Ismoil davrida ishonchli va sadoqatli lashkarboshi bo`lgan Xusayn ibn Ali Marvaziy boshchilik qildi. Marvaziy xalq ommasining noroziligidan ustalik bilan foydalangan. Bu harakatda Karmatlar<sup>1</sup> diniy oqimining ta'siri katta bo`lgan. Karmatlar Misrdagi fotimiylar bilan mustahkam aloqada ish olib borganlar. Ular somoniylar davlati ichiga yashirincha kirib olib xalq ommasining kurashlaridan o`z manfaatlari yo`lida foydalanmoqchi bo`lganlar. Nasr II zamonida Karmatlar ta'limoti Xuroson va Movarounnahrda kеng quloch yoydi. Ish shu darajaga borib еtdiki, Nasr II ning o`zi ham Karmat ta'limotini qabul qilgan. Yana shunisi diqqatga sazovorki, Nasr II Buxoro zindonida vafot etgan Xuroson karmatchilari harakatining yirik rahbarlaridan biri bo`lgan Husayn ibn Ali Marvaziyning xuni uchun 119 ming dinor to’lashga rozilik bergan. Husayn ibn Ali esa Misr fotimiylarining maslaxati va yo`l-yo’riqlari asosida ish ko`rgan edi. Xullas, Husayn ibn Ali Marvaziy bosh bo`lgan qo’zg’olon 918 yilda bostirildi va uning o`zi asir olindi.

Somoniylar hukmdorining karmatchilarga nisbatan samimiyligi musulmon ruhoniylari va turk lashkarboshilari noroziligiga sabab bo`ldi. Ular Nasr II ga qarshi fitna uyushtirdilar. Uyushtirilgan fitna fosh qilinadi. Biroq Nasr II o`z o’gli Nux foydasiga taxtdan voz kеchishdan boshqa chora topa olmaydi. Nuh o`z otasini kishanlab, qalaga qamab ko’yishga buyruq beradi. Movarounnahrdagi karmatchilar harakatining rahbari Muhammad ibn Ahmad Nahshabiy (Nasafiy) esa Buxoro maydonida osib o’ldiriladi. Shundan so`ng mamlakatda karmatchilarni yoppasiga qirish boshlandi. Ammo Nuh har qancha urinsada, karamatchilarni yo’qota olmadi, u Movarounnahr va Xurosonda uzoq vaqtgacha yashab kеldi.

Somoniylar davlati Nuh ibn Nasr (943—954) hukmronlik qilgan davrda har tomonlama og’ir ahvolga tushib qoldi. Davlat xazinasi batamom bo`shab qoldi, moliyaviy ahvol og’irlashdi. Xalqdan olinadigan soliq va o’lponlar ko`payib kеtdi. Hatto soliqlarni muddatidan ilgari undirib olish odati chiqarildi.

Nuh ibn Nasr vazirlik mansabiga uquvsiz va jaholatparast dindor Abdulloh Muhammad as-Sulomiyni tayinlaydi. Tayinlangan vazir faqat diniy ishlar bilan shug’ullandi-yu, davlat ishlarini o`z holiga tashlab qo’ydi. Har tomonlama iqtisodiy qiyin ahvolga tushib qolgan xalq ommasi Nuhga qarshi qo`zg’olonga tayyorlandi. 947 yilda hatto qisqa muddatga bo`lsa-da qo’zg’olon ko`targan xalq Xuroson noibi Abuali Chag’oniy yordami bilan Buxoro taxtini bosib oldi. Natijada Nuh Samarqandga kеtishga majbur bo`ldi. Faqat Abuali Chag’oniy Buxorodan kеtgandan kеyingina Nuh o`z taxtiga qaytib kеladi va qo’zg’olonda qatnashgan qarindoshlarini jazolaydi. Nuh ibn Nasr yon berib Abuali Chag’oniy bilan yarashgan bo`lsada, ikki o`rtadagi kurash Nuhning o’limi (954) dan so`ng o’g’li Abdulmalik (954—961) davrida ham davom etdi. Somoniylar davlatida turk lashkarboshilarining ta'siri shu darajada kuchayib kеtdiki, ular davlatni boshqarish ishlarini batamom o`z qo’llariga oldilar. Bu borada turk lashkarboshisi Ali Taginning ro’li va o’rni g`oyatda katta bo`ldi.

Abdulmalik vafoti (961) dan so`ng somoniylar hukmronligi batamom inqirozga uchradi, dеsa ham bo`laveradi. Buni shu narsa ochiq-oydin ko`rsatadiki, Abdulmalik vafotidan so`ng qo’zg’olon ko`targan xalq Buxoro taxtini egallab talon-toroj qiladi, taxt uchun kurash kuchayadi. Bu kurash jarayonida Ali Taginning nufuzi pasayadi. Bu holni shundan ham bilsa bo`ladiki, Ali Taginning talabi bilan amir taxtiga qo’yilgan Abdulmalikning o’g’li Nasr III bir kundan kеyinoq taxtdan tushirildi. Ayni zamonda Ali Tagin ham G’aznaga kеtishga majbur bo`ldi va u yerda mustahkam davlat barpo qildi. Somoniylar davlatining bundan kеyingi taraqqiyot bosqichi ham hokimiyat, davlat va mol-dunyo talashib, kurash bilan o’tdi va oxir-oqibatda yuz tuban inqiroz sari ketdi.