Mavzu: O’qituvchilarning kasbiy kompetentligi va uni shakllantirishning pedagogik imkoniyatlari

4.2-jadval
O`qituvchilarning tajriba yakunida ANKETA so’rovnomalari natijalariga ko’ra kasbiy kompetentligini shakllanganlik darajasi

Tajriba bosqichi va o’quv yili	Oliy ta’lim muassasasi	O’zlashtirish darajasi	Tajriba guruxlarida		Nazorat guruxlarida
			Tajriba boshida	Tajriba oxirida	Tajriba boshida	Tajriba oxirida
2016-2017 yillar	12, 17, 6 maktablar	Yuqori (a’lo)	5 (29.4%)	9 (42.9%)	3 (28.8%)	4 (32.9%)
		O’rta (yaxshi)	7 (33.5%)	10 (36.9%)	7 (38.5%)	9 (35.8%)
		Past (qoniqarli)	12 (37.1%)	5 (20.2%)	13 (32.7%)	10 (31.3%)

O`quvchilarning tajriba yakunida TEST so’rovnomalari natijalariga ko’ra kasbiy kompetentligini shakllanganlik darajasi

Tajriba bosqichi va o’quv yili	Oliy ta’lim muassasasi	O’zlashtirish darajasi	Tajriba guruhlarida		Nazorat guruhlarida
			Tajriba boshida	Tajriba oxirida	Tajriba boshida	Tajriba oxirida
2016-2017 yillar	12, 17, 6 maktablar	Yuqori (a’lo)	4 (26.1%)	8 (34.4%)	3 (25.2%)	4 (29.0%)
		O’rta (yaxshi)	8 (33.0%)	10 (36.1%)	6 (35.3%)	8 (35.9%)
		Past (qoniqarli)	12 (40.8%)	6 (29.4%)	14 (39.4%)	11 (35%)

Tadqiqot davrida, shuningdek, sinaluvchi-o’qituvchilar tomonidan mavzu mohiyatini yorituvchi tayanch tushunchalarning o’zlashtirilishiga ham e’tibor qaratildi. Bunda o`qituvchilar tomonidan o’zlashtirilishi zarur bo’lgan quyidagi tayanch tushunchalar belgilandi: kasbiy kompetentlik, kasbiy mahorat, kasbiy layoqat, kompetentsiya.
Pedagogik yo’nalishda bajarilgan ilmiy izlanishlarning samarasi turli bosqichlarda tashkil etilgan tajriba-sinov ishlarining natijalarini umumlashtirish, o’zaro qiyoslash va tahlil qilish asosida belgilandi. Shunga ko’ra tadqiqot yakunida asoslovchi va ta’kidlovchi tajriba davrida tajriba hamda nazorat guruhlarida qo’lga kiritilgan natijalarni umumlashtirish, o’zaro qiyosiy o’rganish va tahlil qilishga alohida e’tibor qaratildi.
Shakllantiruvchi tajriba davrida kafedraning malakaviy pedagogik amaliyotiga tatbiq etilgan maxsus dastur bo’yicha tashkil etilgan mavzuga doir o’quv mashg’ulotlari va o’quv tadbirlarning natijasini baholash maqsadida nazorat ishlari olib borildi.
Pedagogik tadqiqotlarda asoslovchi va ta’kidlovchi tajribalar natijalari, shuningdek, tajriba va nazorat guruhlarida bu bosqichlarda ro’y bergan o’zgarishlarni ifodalovchi ko’rsatkichlar o’rtasidagi farqni aniqlash hamda amaliyotga tatbiq etilgan maxsus dastur samaradorligini baholash maqsadida
matematik-statistik tahlil amalga oshiriladi. Tadqiqotni olib borish davrida ana shu an’anaga amal qilgan holda matematik-statistik tahlil o’tkazildi. Tahlil uchun Styudent metodi tanlanib, formulaga solish uchun sinaluvchi- o`qituvchilarning o’zlarida kasbiy kompetentlikni shakllanganligini namoyon eta olishlarini ifodalovchi ko’rsatkichlar (3.2.3-jadval) qabul qilindi.
Matematik-statistik metod yordamida haqqoniyligi tekshirilishi lozim bo’lgan ko’rsatgichlarni H₀ (boshlang’ich) hamda H₁ (muqobil) farazlarda ifoda etilgan g’oyalar asosida Styudent formulasiga tushirildi. Bunda H0 va H1 farazlar mazmunida quyidagi g’oyalar ilgari surildi: H₀ (boshlang’ich) faraz - tajriba va nazorat guruhlariga jalb etilgan sinaluvchi-o`qituvchilar tomonidan qo’lga kiritilgan ko’rsatgichlar bosh to’plami miqdorining matematik kutilishi ustma-ust (ya’ni, m<sub>t</sub>qm<sub>n</sub>) tushadi. Shunga ko’ra sinaluvchi-o`qituvchilar kasbiy kompetentlikni shakllanganlik darajasi past. H1 (muqobil) faraz g’oyasi esa H0 ni inkor etadi, uning mohiyati tajriba va nazorat guruhlariga jalb etilgan sinluvchi-o`qituvchilar tomonidan qo’lga kiritilgan ko’rsatgichlar bosh to’plami miqdorining matematik kutilishi ustma-ust (ya’ni, mt > mn) tushmaydi. Unga ko’ra sinaluvchi-o`qituvchilar kasbiy kompetentlikni shakllanganlik darajasi yuqori.
Ilgari surilgan farazlar asosida matematik-statistik tahlil amalga oshiriladi. Aytaylik, X (tajriba) va Y (nazorat) guruhlarda tashkil etilgan nazorat ishlari o’rtacha natijalarni bersin. Har ikki guruh tomonidan namoyon etilgan natijalar turlicha. Shu sababli quyidagi savol tug’iladi: agar a q0,05 ahamiyatlilik darajasida olinsa, u holda X (tajriba) va Y (nazorat) guruhlariga tegishli ko’rsatgichlar o’rtasidagi farq muhimmi yoki yo’qmi? Shu tarzda N₀ (boshlang’ich) faraz orqali ifoda etilgan mtqmn g’oyasi rad etiladimi?
Ilgari surilayotgan g’oyalar natijasi quyidagicha hal etiladi: qiymatlarining ishonchlilik oralig’i:
S^ s _2 (S — S —
'al^Q PG<^ ^G<'CHP2 ^Q ^H ⁿi belgilab
olinadi.

3. 
   jadvalda qayd etilgan ko’rsatgichlar yuqorida qayd etilgan
   

formulaga solinganda quyidagi natijalar olinadi:
Tajriba guruhlari uchun:
3x7 Q 4x 13 Q 5x5 .
O’rtacha qiymat: ^X q 25 “ ⁴’°⁷
_: (x² ) q 16,25
O’rtacha kvadratik qiymat
9 x 11 Q16 x 3° Q 25 x 15 _ O’rtacha kvadratik qiymat: 24 q ’
. S - q 17,°3 -16,25 q 0,47 Dispertsiya: _n
2 0 47 S — q — q 0,008 Miqdor: _ng’ 24
Nazorat guruhlari uchun:

. (y²)= 13,69
_{Y q} 3x27 Q 4x17 Q 5x11 _q37() O’rtacha qiymat: 24
O’rtacha kvadratik qiymat:
_{(u 2 )}q ⁹ x ²⁷ Q ¹⁶ x¹⁷ Q ²⁵ xl¹ q ₁₄,₃₆
O’rtacha kvadratik qiymat: ^v ’ 24
2
^ 5 - q 14,36 -13,69 q 0,67
Dispertsiya: _n
S — q ^0,67 q 0,012
^Miqdo^r: n1 55

3. 
   jadvalga asosan t miqdor a q0.05 dan topiladi: t q 1^,9⁶. U holda ishonchlilik oralig’i quyidagi natijaga ega bo’ladi:
   

(-1,96^0,007; 1,9^0,007 q (- 0,16;0,16)
Demak, XqY q 0,47-0,67 q -0,20 ayirma ishonchlilik oralig’iga tushmaydi. Matematik-statistik metod yordamida amalga oshirilgan tahlil natijalariga ko’ra quyidagi xulosaga kelishimiz mumkin: olingan natijalarga ko’ra N0 (boshlang’ich) faraz rad etildi va unga muqobil (N1) faraz, ya’ni, X > U g’oyasining haqqoniyligi isbotlandi. Shunday qilib, Umumta’lim maktab o’qituvchilarida kasbiy kompetentligini oshirish muammosi bo’yicha olib borilgan tajriba-sinov ishlarining samaradorligi ta’minlandi. Unga ko’ra tajriba guruhlariga biriktirilgan sinaluvchi-o`qituvchilarda kasbiy kompetentlikni nazorat guruhlaridagi kasbdoshlaridan farqli ravishda sezilarli darajada shakllantirishga erishildi.
Ushbu tadqiqot davomida o`qituvchilarning tajriba-sinov ishlari natijalarining boshlang’ich holati va tajriba oxirida esa fanning jami mavzulari bo’yicha yozma va og’zaki baholash orqali hamda o`qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllanganlik darajalari aniqlandi.
Demak, jadvallarga asosan tajriba guruhida qo’llanilgan metod, shakllar va vositalar nazorat guruhiga nisbatan samarali ekanligi aniqlandi.
O’tkazilgan tajriba-sinov natijalari o`qituvchilarda kasbiy kompetentlik shakllantirishda tajriba guruhlarida 1,19 barobar va nazorat guruhlarida 1,07 barobar samaradorlikka erishilganligini ko’rsatdi.
Tajriba avvali va yakunida o‘qituvchilarning kasbiy kompetentlikka ega ekanliklarini aniqlash maqsadida tadqiqot davrida mezonlarni ishlab chiqish zarurligiga ishonch hosil qilindi. Mavzuga doir manbalarni o’rganish, o`qituvchilarning faoliyatlarini kuzatish, tajriba-sinov ishlarining turli bosqichlarida namoyon bo’lgan holatlar, ro’y bergan o’zgarishlarni inobatga olgan holda umumta’lim maktab o’qituvchilarida kasbiy kompetentligining shakllanganlik darajasini quyidagi mezonlar asosida baholash mumkin degan qarorga kelindi:
- Kasbiy kompetentlik pedagogik mahorat kabi tayanch tushunchalar mohiyatini anglay olishlari;

• 
  Kasbiy kompetentlikning muhim sharti davr talabi ekanligini tushunish;
  
• 
  Kasbiy kompetentlikni shakllantirish ehtiyojiga egalik;
  
• 
  O’zida kasbiy kompetentlikni shakllantirish yo’lida amaliy harakatlarni tashkil eta bilish;
  
• 
  Kasbiy kompetentlikka egalikni to’la namoyon eta olish.
  

Pedagogik adabiyotlarda qayd etilishicha, muayyan sifat turli shaxslarda turlicha namoyon bo’ladi yoki turli shaxslar o’zlarining muayyan sifatga egaliklarini turlicha namoyish etadilar. Shundan kelib chiqqan holda umumta’lim maktab o’qituvchilarida kasbiy kompetentligini shakllantirish turli darajalarda namoyon bo’ladi, degan xulosaga kelindi. Mavjud ilmiy ishlar bilan tanishib chiqish vaqtida muayyan sifatlarning namoyon bo’lishi ko’p holatlarda uch ko’rinishda, ya’ni yuqori, o’rta va past darajalarda qayd etilishiga guvoh bo’lindi. Shu sababli yuqorida keltirilgan mezonlar bo’yicha umumta’lim maktab o’qituvchilarida kasbiy kompetentlikka egaliklari quyidagi darajada baholash mumkin degan xulosaga kelindi: