mavzu: Nerv tizimining yoshga oid fiziologiyasi va gigiyenasi Nerv tizimining ahamiyati

3.7 Nerv tizimining ontogenezda rivojlanishi
Dendritlarning umumiy yuzasi neyron tanasining ulchamidan katta bulib, ularda juda kup sonli bopщa neyronlarning uchlari j o y l ash gan buladi. Bu b u r tm al ar n i n g so n i tutilgandan key i n an cha o r tad i va ul ar n ye y r o n n i b o sh z a z u j a y r a l a r bilan m u l o zo t i n i osh iradi. N yerv zuj ayralarin i n g kattalash uvi maktab yosh idagi bolalarda kuzatiladi. Bola zanchalik kup uzisa, uning neyronlardagi b^ftmalar soni shunchalik kup buladi. Postnatal ontogenez davomida nerv va glial zujayralarning nisbati u zgari b turadi. Ch a z a l o z d a glial zu j a y r a l a r n i n g soni n yey r o n l a r ga n i sbatan kam bulib, 20 — 30 yosh larda ul ar n i n g n isbati ten glash adi , k yey i n ch ali k (30 yosh dan k ye y i n ) glial z u j a y r a l a r n i n g son i o r ti b ketadi. M asalan, 70 yash ar k yeksalar d a bosh m iyadagi glial Zuj ay r al ar n i n g soni 70% n i tash k i l zi l ad i .
O n t o gen yezn i n g zu y i b o szi ch l ar i d a m ielinli parda bulm aydi va u n i n g r i vo j lan i sh i , asosan, tutilgandan key i n 2 — 3 yil davom i da tugallanadi. M i yelin p ardalarn i ng sh akllanish i yash ash sh aroitiga Zam b ogli z. Sh aroit nozulay bulganda mielin p ard an i n g r i v o j l a n i sh i b i r n yech a yilgacha ch u zi l i sh i mumkin. Bu zo l at esa n yer v t i zi m i n i n g b o sh za r u v f ao l i yati n i n g si f a t i n i p asaytiradi.
P o stn atal z a yo t n i n g b iri n chi v a i kk i n ch i yilida nerv t i zi m i n i n g t yez usi sh i , n yer v y u l l ar i n i n g r i v o j l a n i sh i n yey r o n l ar >f tasida alozalarni n g sh akllanish iga bogliz. Bunday alozalar nerv usimtalari va sinapslarning kupayishiga bogliz bulib, ular aynizsa bosh miya katta yarim sharlarining p u stl o td a kup uchraydi. Bolalarda bosh miya k a tta yar i m sh arlari p ustlogin in g r i voj lani sh i u l ar n i n g ster yeo ti p i va f ye ‘ l —atvo ri n i belgilaydi.
E m bri on al r i vo j lan i sh n i n g ilk b o szi ch l ar i d a nerv zu j a y r a s i — n yey r o n tan as i va i kki ta d i f f yer yen s i ya lash m agan , sh oxlan m agan usimtalardan iborat. Uning tanasida sitoplazma va katta yadro buladi. N ye y r o n l ar n i n g yetilish j a r a yo n i s itop lazm an in g t yez orti sh i bilan tasnif lanadi. Sh u bilan birga, unda ribosom alar soni kupayib, Golj i a p p a r a t i sh akllanadi za m d a ak son va d yen d r i tl ar yu zaga keladi. N yerv zuj ay ralari n i n g turli tiplari on togenez davomida geteroxron ravishda shakllanadi. Eng erta, ya’ni embrional davrda, a f f yer yen t va e f f ye r ye n t n yey ronlar yetiladi. Tugilgandan k yey i n (postnatal on togen yezd a) mayda nerv zu j ay r al ar i n i n g (o r ali z neyronlar) yetiladi. Bu esa, uz navbatida, nerv tizimida plastik Zayta zu r i sh l ar uchun sh ar o i t yaratadi. A l o zi da olingan n yey r o n l ar Zam bir vaztda yetilmaydi. Eng kech dendrit apparati yetiladi, uning rivoj lanish i tash zi axborotning m i zdor va sif atiga bogliz. Aksonlarni zoplab turuvchi mielin pusti ontogenezning postnatal davrida rivoj lanadi. Uning rivoj lanish i nerv tolasi buyicha Zuzgalishning utish tezligini oshiradi. Ontogenezda mielinlanish kupincha periferik nervlardan boshlanadi. Keyin nerv tolalarining m ieli nlani sh i o r z a miya, miya sopi, m i yach ad a davom etadi va, oxi ri , katta yari m sh arlar p ustlogida tugallan adi. Z a r a k a t l a n t i r u v ch i n ye r v tolalari mielin pusti bilan tutilish paytygacha zoplanadi. Sezuvchi nerv tolalarining (masalan, kurish nervi) mielinlanishi bolaning biri n chi p o stn atal ri vo j l an i sh o y lar i d a kuzatiladi. Uch yosh gach a barcha nerv tolalarining mielinlanishi tugallanadi, lekin mielin pustining va u z s i li n drn i ng usi sh i 3 yosh dan k yey i n z a m kuzatiladi.
Bolalar markaziy nerv ti zi m i d a zu zgal i sh n i n g se k i n uti sh i kattal ar ga n isbatan ya z z o l r o z k^finadi. Ch archash zo l ati d a esa zu zgal i sh n i utkazish muddati yan a Zam chuziladi. a z a l o z tugi lgan i da bosh miya m assasi k attalar miyasining 25% ini tashkil ziladi. Bola bir oyligida bu kursatkich 50% ni, 2,5 yoshligida — 75% ni va 5 yoshda 100% ni tashkil etadi.
Yangi tugilgan bola bosh miyasining vazni 340 — 400 g bulib, tana vaznining sakkizdan bir yoki tuzzizdan bir zismini tashkil ziladi. Katta odamda esa bosh miya tana vaznining zirzdan bir zismini tashkil ziladi. Bolaning bosh miyasi 7 yoshgacha tez usadi. Bosh miyaning usishi 20 — 30 yoshga borib tuxtaydi. 1—2 yoshda bosh miya orza miyaga nisbatan tez usadi. Yangi tugilgan bolada o r z a m i ya n i n g m a s s a s i 6 —10 g, u z u n l i gi 1 3 —15 sm buladi. 10 yo sh d a u n i n g uzun li gi i k k i b a r o b a r oshadi. Orqa miya r i v o j l a n i sh i n i n g bosh miya r i vo j lanishidan f a r z i sh uki, uning usish i ^ a r ak at faoliyati murakkablashishi bilan parallel boradi. Orza miya odatda markaziy nerv tizimining boshza bulimlariga nisbatan ertaroz rivojlanadi. Xomilaning dastlabki shakllanish davrida orza miya anchagina katta buladi. Yosh bolalarning orza miya kundalang kesimida oldingi sh o x l ar n i n g o r z a sh oxl ar ga za r a gan d a se zi l a r l i rivojlanganligi kufinib turadi.
Xomila 16-17 xaftalik bulganida uzunchoz miyada nafas olish markazi shakllanadi, 21 —22 zaftalarda nafas chizarish nerv markazi shakllanib tugaydi. Uzunchoz miya va miya kuprigida zayot uchun zarur bulgan markazlarning deyarli barchasi ona zornida shakllangan buladi. Yangi tugilgan bolada nafas, zimoya reflekslari (aksa urish, yutalish, zayt Zilish, yutish) yaxshi rivojlangan. 7 yoshga kelib uzunchoz miyadagi yadrolariing yetilishi tugallanadi.
Urta miya ishtirokida ^osil buladigan reflekslar ona ^ornida ^omilada shakllana boshlaydi. Yangi tugilgan bolada kuz ^orachigi refleksi yaxshi rivojlangan buladi. Bola 2 — 3 oylik bulganida labirint reflekslari tula shakllanadi. Bola ulgaygani sayin tana ^olati n i f azo d a ush lab turish r yef l yek sl ar i r i vo j lan i b murakkablashib boradi. Urta miya reflekslari 5 — 6 yoshli bolada kattalarnikidek buladi.
13 yosh da orali x m iyaning ulcham i kattalarnikidek buladi.
Miyacha bolalarda bir oz kщorirozda joylashgan bulib, bosh miya zutisini ensa zismini tuldirib turadi. Yangi tugilgan bola miyachasining vazni 20,5 — 23 g, 6 oylik bolada 62 —65 g buladi. Miyachaning 03 moddasi kulrang moddasiga nisbatan tez rivojlanib, 7 — 8 yoshdan keyin uning usishi tugallanadi.
Katta yarim sharlarsiz tugilgan (aensefal) bolalar tugrisidagi ma’lumotlar tibbiyot amaliyotida mavjud. Anizlandiki, aensefal bolalarda katta yarim sharlar urnida fazat ma’lum bir suyuzlik bilan tulgan miya pufakchalari buladi. Aensefal bolalar dan bittasi 3 yil—u 9 oy yashaganligi fanga ma’lum. U bola tovush va yoruglik signallariga zech zanday reaksiya bermagan, u z ye ch k im ni ta n i m a ga n , suzl ash m a gan , um um an, u n d a z ye ch z a n d a y f ye ‘ l — atvorga xos bulgan zarakatlar unda kuzatilmagan.
Bosh miya yarim sharlar pustlogining peshona zismidagi premotor yoki ikkilamchi zarakat zonasi, yarim sharlar pustlogi peshona Zismidagi uchlamchi zarakat zonasi zam assotsiativ zonaga tegishlidir. Xarakat tizimi odamda 4 — 7 yoshlarda fiziologik jizatdan yetiladi. Bu zonalar buzilganda xulz —atvor zarakatlarida ketma —ketlik va m azsadga m uvof izlik yuzoladi.
Katta yarim sharlarning rivoj lanish i ontogenezning prenatal davridan bosh lanadi. Chazalozning katta yarim sharlar pustlogi kattalarnikiga uxshash buladi, ammo uning satzi tugilgandan keyin mayda arizchalar va buramalar evaziga oshadi (3 — 9 raem). Postnatal zayotning birinchi oylarida katta yarim sharlar pustlogining rivojlanishi ancha jadal boradi. Neyronlarning kupchiligi kattalarga xos bulgan shaklni o ladi v a i ye r v t o l a l a r i n i n g m i r l in da nipti r u i b ye r ad i . P u s t l o z n i n g somatosensor va zarakatlantiruvchi zismi zammadan ilgari yetiladi. Kurish va eshitish zonalarining yetilishi kechroz ruy beradi.
Proeksion zonalar assotsiativ zonalarga nisbatan ertaroz yetiladi. Proeksion zonalarning yetilishi 3 yoshgacha tugallanadi, assotsiativ zon alar esa k yey i n r o z yetiladi. 7 yosh ga borganda assotsiativ zonalarning funksional yetilishi kuzatiladi. Lekin ularning mofologik yetilishi usmirlik davrigacha davom etadi. Bosh miya pustlogning peshona bulimlari zammadan kech voyaga yetadi. Ularning yetilish ketm a — ketligi nerv j arayon lari n i n g yosh ga bogliz xususiyatlarini zamda bolalar va usmirlarning xulz —atvorini belgilaydi.
Xayotiy jizatdan eng muzim a’zolarning faoliyatini boshzaruvchi vegetativ nerv tizimi rivojlanishning ilk boszichlarida yetiladi. Ammo bola tugilganda simpatik va parasimpatik nerv tizimlarining faoliyati yetarlicha muvozanatlashmagan buladi. Bola rivojlangani sari markaziy nerv tizimi oliy bulimlarining ta’siri oshadi va vegetativ nerv tizimining ichki a’zolar faoliyatiga moslashuvi mukammallashadi. Nafas olish, zon aylanish va boshza shunga uxshash jarayonlarni boshzaruvchi vegetativ nerv markazlari bola tugilganda tula shakllangan buladi.