mavzu: Nerv tizimining yoshga oid fiziologiyasi va gigiyenasi Nerv tizimining ahamiyati

Orqa miya
Orka miya kelib chikishiga kura markaziy nerv sistemasi- ning k^alimiy bulimi ^isoblanadi. Tashki kurinishidan u ayrim umurtkalardan k^osil bulgan musta^kam va ayni vadt- da egiluvchan gilofga joylashgan oldingi-orka yunalishda yassilashgan silindrsimon tortmadir. Orda miya umurtsa pogo- nasidan kaltaros, u uzunchos miyadan boshlanib, birinchi-ik- kinchi bel umurtsalarida tugallanadi. U segment shaklida tuzilgan bulib, unda 8 ta buyin, 12 ta kukrak, 5 ta bel, 5 ta dumgaza va 1—2 ta dum segmentlari bor. Jami 32 ta segment bulib, ularning xar biridan ikki juftdan orka miya nervla- ri chikadi (5-raem). Ular umurtsalarning k^aR biriga mos keladi. Ular umurtsa pogonasi kanali orasidagi teshik orka- li utib, muskullar, paylar, bugimlar, teri, organlar va tu- Kimalarga boradi. Orka miyaning kar bir segmenti muskullar- ning muayyan gruppasi, teri va boshsa organlarning ma’lum sismi uchun javobgar.
Orka miyaning kundalang kesmasida nerv kU^jayralari ta- nasining tuplamidan k^osil bulgan kulrang modda va nerv tollalaridan xosil bulgan ok modda ajralib turadi. Orka
miyaning kukrak bulimi satxi- da vegetativ nerv sistemasi markazlarining bir kismi bu- ladi. Kulrang moddaning ol- dingi shoxlarida k^aR^akat ney- ronlari jamlangan. Ularning nerv tolalari tutam-tutam bu­lib yigiladi, orka miyadan chitsadi va oldingi ildizlar xosil kiladi. Sezuvchi neyron- larning taiasi orsa ildiz- larniig orka miya tugunlari- da, ya’ni orka miyadan taiщa- rida buladi. Oldingi va orka ildizlao birga kunshlib ke- tadi va orka miya nervi tarki- bida skelet muskullariga bo- radi.
Barcha kukrak va ikkita yukorigi bel segmentlarining kulrang moddasi oldingi va orka shoxlaridan tashkari yana yon shoxlarga kam ega. Ularda simpatik nerv sistemasiga taallukli neyronlar joylashgan. Bu kujzyralarning usimta- lari orka miyadan oldingi ildizlar tarkibida chikadi.
Orka miyaning ok moddasi oldingi, yon va orka kanalchalarga yoki ustunlarga bulinadi. Bevosiga kulrang modda yakinida orka miyaning kushni yoki bir-biriga yakin joylashgan segment­lari neyronlarini biriktiradigan tolalarning kalta dasta- lari buladi. Bu—miyaning utkazuvchi yullaridir.
Orka miyada kup sonli reflektor yoylar joylashib, orga- nizmning ba’zi bir k^aR^akat funksiyalari shular yordamida idora k^ilinaDⁱ- Pay reflekslari va chuzilishi ularning eng oddiy turlariga kiradi. Bukuvchi, yozuvchi, ritmik reflekslar va vaziyat reflekslari birmuncha murakkab tuzilgan. Orka miya­ning ayrim markazlari ichki organlar faoliyatining idora etilishini kam ta’minlaydi.
Orka miya nervlari markazlariga gavdaning anik chegara- langan kismlari uzi joylashgan sokasiga muvofik K^0LD^{a xiz}‘ mat kursatadi. Chunonchi, orka miyaning yukori bulimlarida kuz k.orachigining kengayib-torayishini, yurak kⁿskarishlari maromini idora k^ilaD^igan> pastki bulimlarida bachadon, Kovuk, ichaklarning sillik muskullarini boshkaradigan ref­lektor markazlar buladi. Ular k^att0 bosh miya markazlari bilan aloka yuk.olgandan keyin k^am bu organlar vazifasini ta’minlab turadi. Organizmning butun k^ayoti davomida k^atto uxlab yotgan odamda k^am muskullar ma’lum darajada kuch bi­lan ishlab turadi. Bu, vaziyatni uzok muddatli osoyishtalik- da saklab turishga, shuningdek, tik turishga, kitob ukishda yoki biror yumushni bajarishda boshni engashtirib turishga imkon beradigan tonusdir. Orka miya markazlari vujudga keltiradigan muskullar tonusi tufayli k^aR^akatlar ravon va nozik buladi, aks xolda ular keskin va kupol bular edi.
Orka miya tananing barcha retseptorlaridan bosh miyaga va undan barcha organlar k^amD^a tukimalarga impuls utkazish funksiyasini k^am bajaradi. Ular ork^a miyaning ok moddasi- ni tashkil kilgan nerv tolalari buylab yukoriga kutarila- digan va pastga tushadigan yunalishda boradi. Orka ustun- larda axborot bosh miya stvolining turli xil yadrolariga va katta yarimsharlar pustlotga tushadigan, fak.at yukoriga ku- tariladigan utkazuvchi yullar joylashadi. Oldingi ustun- lardan pastga tushadigan utkazuvchi yullar utadgs yon ustun- larda esa ikkala turdagi nerv tolalari buladi. Shu bogla- nnshlar tufayli odam uygunlashgan murakkab karakatlarpi ba- jara oladi.
Orka miya faoliyati bosh miyaning yukorisida joylashgan bulimlarning muvofiklashgan ta’siriga talaygina daraxsada buysunadi. Agar kzyvonning ork^a miyasi olib tashlansa, bu Kol k^aR^akatlaRⁱⁿing falajlanib kolishiga olib keladi, pe­riferii nervlar atrofiyaga uchraydi, ya’ni kichrayadi, kayvon gavdasi va oyok-K>'^llaRⁱ retseptorlaridan kslayotgan ta’sirni sezmaydi.

Bosh miya. Oldingi miya, o`rta miya, keying miya

Bosh miya umurtsaly .uayvon- lar va odam markaziy nerv siste- masining oldingi bulimidir. Bosh miya bulimlarining funk- siyasi tufayli organizmni urab turgan muz^it bilan uzaro muno- sabatlari idora silinadi xuls- atvor reaksiyalari boshsariladi va barcha tutsimalar, organlar va ularning sistemalari ishi muvo- fislashtiriladi.
Bosh miya kalla suyagi bushli- gida joylashgan bulib, unda miya uzagi, limb sistemasi, miyachadan tashkil topgan evolyusion ji.uat- dan sadimiy sism va birmuncha kech vujudga kelgan tuzilma — bosh miya yarimsharlari yoki oxirgi miya far^ siliiadi. Oxirgi mnya uzuiasiga ketgan egat bilan ikki k,ismga — sugalsimon tana, bitishma va gumbaz bilan birgalikda birikkan ung va chai yarimsharlarga bulingan.
Miya uzagi oralis miya, urta miya, kuprikcha, uzunchog; miya va miyachadan tashkil topgan (6-raem). Miya uzagi ichida rstiku- lyar formatsiya nomini olgan tursimon tuzilma buladi.
Uzuncho^ miya opi^a miyaning davomi zsshoblanadi. U orsa miyaning shaklini saslab soladi, govori tomondan birmuncha kengayib boradi va kuprikchaga utadi. Uzunchos miya ichidagi bushlis rombsimon chusurcha yoki turtinchi 1\orincha nomini ol­gan bulib, u or^a miya kanalining davomi z^isoblanadi. Uzun- chos miyada nerv z^ujayralarining ikki tomonlama simmetrii joylashgan uyumlari bulib, ular yadro deb ataladi. X,ammasi bulib mavjud 12 juft nervdan uzuncho^ miyada 8 jufti bu­lib, ana shulardan nerv tolalari: kalla-miya nervlari boshla- nadi. Bosh miya turli organlar bilan shu nervlar orsali bog- lanadi.
V jufti — uch tarmo^li nerv aralash nerv tolalaridir. Ular sezuvchi va z^arakatchan tolalardan tashkil topgan. Bi- rinchilari kuz kosasi, burun va ogiz soxasi retseptorlaridan keladi. Ikkinchilari chaynash muskullariga va yuzning boshsa ba’zi muskullariga boradi;
VI jufti — uzshupashtiruvchi nervlar kuz sovdasining tash- ^i tugri muskullarini innervatsiya kiladi;
VII jufti — yuz nervlari yuzning barcha imo-ishora (mimi­ka) muskullarini va jag osti sulak bezlarini innervatsiya kiladi;
VIII jufti — eshitish nervlari ichki g;ulok retseptorlari­dan impulelar utkazadi;
IX jufti — til-.^al^um nervlari ^al^um muskullari va ogizning shili^ pardasini, til ildizi muskullarini, sulos oldi sulak bezlarini innervatsiya siladi;
X jufti — adashgan nervlar yurak, upka, bronxlar, sizil- ungach, me’da, ichaklar, jag osti sulak bezlari, talo^, kon to- mirlarini innervatsiya ^iladi;
XI jufti — ]^ushimcha nervlar trapesiyasimon va tush-umrov surgichsimon muskullarni innervatsiya siladi;
XII jufti— til osti nervlari til muskullarini va bu- yinning oldingi muskullarini innervatsiya siladi.
Uzuncho^ miya reflektor va utkazuvchi funksiyalarni bajaradi. V dan XII juftgacha bulgan kalla suyagi — miya nervla­ri joylashishiga kura, kuprikchani ^am egallab turadi. Uzun- cho^ miyaning reflektor faoliyati ork,a miyanikidan murakkab va turli-tumandir: nafas olish, tomirlarni ^arakatlanti- rish, yurak ishini tartibga soliщ, ov^at yutish, surish, chaynash, yutalish, 1^ayt silish, kuzni pirillatish, kuz yoshi ajratish, me’da-ichak yuli bezlari sekresiyasi va ularning z^arakat funksiyasi, buyin va gavda muskullari — oyo^-sulni yozadigan muskullar tonusini uzgartirish shular satoriga kiradi. Uzunchos miya shikastlansa, nafas olish, yurak urishi tuxtaydi.
Opiya miyadan chikadigan va bosh miyadan pastga tushadigan nerv yullari uzunchok; miya orsali utadi.
URTA MIYa
Urta miya miya oyo^chalaridan— or?;a miyadan keladigan ut­kazuvchi yullardan va unga bosh miyaning yusorida joylashgan bulimlaridan keladigan utkazuvchi yullardan, yadrolardan— nerv z^ujayralari yigindisidan, turt tepalik, sora modda va sizil yadrolardan tashkil topgan. Urta miyada kalla suyagi — miya nervlarining III va IV juftlari: galtak nervi va kuzni z^arakatlantiruvchi nerv joylashgan.
Turt tepalik ustki va pastki kismlardan iborat. Ustki turt tepalikda birlamchi yoki taxminiy kurish reflekslari, pastkisida esa z^ayvonlar boshini, kuzini, suloslarini ta’- sirlovchilar tomoniga xarakatga keltirish bilan yuzaga chika­digan eshitish reflekslari amalga oshadi.
K.IZIL yadrolar utkazuvchi yullar or^ali miyacha, oralis miya va orsa miya bilan boglangan va oyos-sullar — bukuvchi va yozuvchi muskullar tonusini boshkarishda ishtirok etadi.
K,ora modda nerv tutamlari orsali katta yarimsharlar pustlogi— markaziy pushtalar va peshona bulaklari, sizil yadrolar bilan boglangan. Murakkab yutish va chaynash z^ara- katlarini boshsarish, kul barmoklarining nozik xarakatla- rini idora kilishni muvofshutashtirish bilan bogli^ bulgan reflekslar unga tegishlidir.
Kalla suyagi — miya nervlarining III va IV juftlari (kuz­ni z^arakatlantiruvchi va valtak nervlar) kuz muskullarini innervatsiya siladi.
Urta miya ichida Silviev nayi (vodoprovodi) nomini ol- gan bushlis bor. U uzunchos miya turtinchi ^orinchasining davo- mi xisoblanadi va orali^ miyada buladigan uchinchi ^orincha- ga utadi.