Mavzu: Murakkab qo‘shma gap. Murakkab qo‘shma gaplarda sintaktik aloqa turlari Reja

7. Aralash qo‘shma gapning ergashgan qo‘shma gapga bog‘lanish asosida birikuvidan tuzilgan tur. Masalan: El yasharmas, er ko‘karmas, bo‘lmasa ko‘k tomchisi; qaydin olsin she’rni shoir, bo‘lmasa ilhomchisi. (A.T.) Gapning qurilish chizmasi quyidagicha:

4

2

5

3

11

Xullas, murakkab qo‘shma gaplar semantik-sintaktik tuzilishi jihatdan o‘ziga xos qurilishga ega bo‘lgan gaplardir. Nutqda murakkab qo‘shma gaplarning rang-barang ko‘rinishlari voqelanadi. Bunday gaplar qismlari orasidagi sintaktik munosabat turi – bog‘lanish usuli asosida o‘zaro farqlanadi. Murakkab qo‘shma gap qismlari faqat tenglanish asosida yoki faqat tobelanish usulida, shuningdek aralash turda - ham tenglanish, ham tobelanish munosabati asosida shakllana oladi. Bu belgilar murakkab qo‘shma gaplarning tasnifida asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi.

Tayanch tushunchalar: ikki komponentli va ko‘p komponentli qo‘shma gaplar, murakkab qo‘shma gaplarning formal tadqiqi, murakkab qo‘shma gaplarning tasnifi, ergashish yo‘li bilan tuzilgan murakkab qo‘shma gaplar, bir necha ergash gapli qo‘shma gaplar, bog‘lanish yo‘li bilan tuzilgan murakkab qo‘shma gaplar, aralash turdagi murakkab qo‘shma gaplar, periodlar, murakkab qo‘shma gap qismlarini bog‘lovchi vositalar, uyushgan va uyushmagan ergash gaplar.

Nazorat savollari:

1. О‘zbek tilshunosligida murakkab qo‘shma gaplar qaysi jihatdan tasniflandi?

2. Ikki komponentli qo‘shma gaplar ko‘p komponentli qo‘shma gaplardan qanday belgilari asosida farqlanadi?
3. Bog‘lanish yo‘li bilan tuzilgan qo‘shma gaplar qanday sintaktik tuzilishga ega?
4. Bir necha ergash gapli qo‘shma gaplar qanday tarkibiy qismlardan tashkil topadi?
5. Aralash turdagi murakkab qo‘shma gaplar sintaktik jihatdan qanday shakllanadi?
6. Murakkab qo‘shma gap qismlari qanday bog‘lovchi vositalar yordamida birikadi?
7. Tarkibiy qismlari ham bog‘lanish, ham ergashish yo‘li asosida birikkan murakkab qo‘shma gaplarning qanday ko‘rinishlari mavjud?
8. Bir necha ergash gapli qo‘shma gaplar tarkibida ergash gaplar va bosh gap qanday tartibda o‘rinlashadi?

1^ G‘ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. –Toshkent: О‘qituvchi, 1987. –B. 161.

2^ G‘ulomov A., Asqarova M. Ko‘rsatilgan darslik. –Toshkent: О‘qituvchi, 1987. –B. 229.

3^ G‘.Abdurahmonov. О‘zbek tili grammatikasi. –Toshkent: О‘qituvchi. 1996. –B. 220 – 241; Yana qarang. Shu muallif. Qo‘shma gap sintaksisi asoslari. – Toshkent: О‘zFA, 1958. –B.212 – 234; 312 – 318.