29
MAVZU: MA`MUN AKADEMIYASIDA MATEMATIKA
Ma`mun akademiyasining 100 yilligi «
Ma`naviyati tiklash,tug`ilib usgan yurtini uzini
boshqalardan kam sezmay,boshini baland kutatarib yurishi uchun insonga albatta tarixiy xotira
kerak»
I.Karimov
.
O`rta asrlarda Urta Osiyoda buyuk olimlar fan xazinasigani
bebaho javohirlar bilan
boyitdilar. Maktablar ochdilar, shular shular qatoriga Xorazm maktabini keltirish mumkin.
X asrning 1-yarmida xorazm ikki qismga buliniib,bularning xarbirida mustaqil hukmdor mavjud
bulib,Janubiy Xorazimdan Abu Abdullo Muhammad, SHimoliy
qismida esa Xorazim amiri
ma`mun ibn Muhammad hukmdor edi.
Bu davrda Xorazmning SHarqiy Evropa mamlakatlari bilan savdo va madaniy alokalari
tarakkiy etgan umuman Xorazm davlatining gullagan davri edi Xorazimning katta shaxarlari –Kot
va Urganchda kuplab mashxur olimlar fanning turli soxalarida chukur va keng ilmiy ishlar olib
borar edilar Bu olimlar fan soxasida entsiplopediy bulganlar 995-yillarga kelib bu ikkala davlat
birlashdi va yagona Xorazm davlati tashkil kilindi 997-yildan Xorazm
taxtini usta diplomat va
tadbirkor xukmron Ali ibn Ma`mun boshkardi Ma`mun olim va shoirlarga xomiylik kildi Natijada
Xorazmda tashkil kilingan maktabni «Donishmandlik uyi» yoki «Ma`mun akademiyasi» deb
nomlandiBu akademik Marvda sungra Bogdodda tashkil kilingan «Donishmandlik uyi» dan 200
yillab faoliyat kursatmagan bulsada oz vakt ichida kelajakda buyuk kashfiyotlarni bajaruvchi
olimlarni jamladi Bu olimlar katoriga Beruniy uning ustozi Abu Nasr ibn Irok Ibn Sino uning ustozi
Al-Masixiy Abulxayr ibn al-Xammor adib Abu Nasr as-Saolixiylarni karatish mumkin –Beruniy
973-yil 4-sentyabrda Kot shaxrida tugilgan U boshlangich ta`limni uzi tugilgan shaxarda oladi va
yoshligidayok arab fors yunon suryoniy tillarini urgandi shu bilan birga mantik astranomiya
matematika botanika mineralogiya fizika va boshka fanlarni kunt bilan urgandi Beruniy grek yunon
olimlari IX-X asrlarning mashxur olimlari Al-Xorazmiy Al-Fargoniy
Sobit ibn Kurra Al-Xaziniy
Abdul Vafo Buzjoniylarni asarlarini urgandi va ularga sharxlar yozdi Beruniy turli fanlarga oid 150
dan ortik asarlar koldirdi umrini fanga bagishladi u bu xakida kuyidagicha yozadi «Mening xamma
istaklarim butun vujudim ilm tarkatishga karatilgandir va men buni uzim uchun eng ulug baxt deb
bilaman» «Kishini tabiatini pastlashtiradigan yomon axlokdan xakikatni kurishga imkon
bermaydigan xislatlardan uzini keyingina ilmiy tadkikotga kirishish mumkin deb» Beruniyning
yirik asarlari katoriga «Kadimgi xalklardan kolgan yodgorliklar» «Xindiston at-tarxim
(matematikaga oid asar) «Konuni ma`sudiy»(astranomiya triyukometriya
sferik triyukometriyaga
oid) «Mineralogiya dorilar xakida» kabilarni kiritish mumkin Olim 990 yilda kuyoshning eng tik
xolatidagi kurinishini urgandi 995 yilda birinchi bor globus yaratdi 997-998 yillarda Ibn Sino bilan
yozishmalar olib bordi u saykal funktsiya xosilasiga asos soldi Beruniy «Donishmandlik uyi»
akademiyasini boshkardi 1004-1012 yoki1017 yil va buyuk olimlarni maktabga taklif kildi Bu
orada Beruniy nafakat matematika soxasida ish olib bordi balki mineralogik tabiatshunoslik buyicha
bir kancha asarlar yozadi astranomik kuzatishlar olib boradi Ayniksa Beruniy 1004 yili oy
tutilishini tadkik etish muxim xulosalar kilishi sababchi buldi 1005
yilda Xorazmshox Abu Ibn
Ma`mun vafot etdi Xorazm xokimiyati uning ukasi Ma`mun Ibn Ma`mun ixtiyoriga utdi
Xorazmshox Beruniy bilan maslaxatlashib ish tutar edi Bu davrda Beruniy «Xorazmning zotlari»
asarini yozadiBu akademiyada yirik entsiklopedist olim Ibn Sino xam faoliyat kursatgan (1004-
1011 yoki 1013)Abu Ali Ibn Sino 980 yilda Afshona kishlogida (Buxoro yakinida )tugildi 15-16
yoshida olim AbuAbdulla Katamiy tarbiyasini oldi . YOshligidanok grek-yunon olimlari IX-
Xasrda yashagan Urta Osiyolik olimlar ijodi bilan tanishdi u 16 yoshdan boshlab medidtsinaga oid
fanlarni urgandi .Olim 400 dan ortik asar yozgan.Bulardan eng yiriklari «Tib konunlari» «Ash-
shifo»(urta asr fani entsiklopediyasi xususan matematika xam keng yoritilgan) «Najot»(falsafa
mantik fizika) «Donishnoma « «Urjuza»(medidtsina) kabilardir.Olim noovklid geometriyasini
yaratishga xam xarakat kilgan olimlardan biridir. Uning «Ash-shifo»
kitobidagi algebraga oid
koidalarni xozirgi tilda kuyidagicha ifodalash mumkin.
30
(9n±1)²Ξ1
(9n±2)²Ξ4
( 9n±3)²Ξ(9n+9) Ξ9
(9n±1)
3
Ξ (9n+4)
3
Ξ(9n+7)
3
Ξ1
(9n±8)
3
Ξ (9n+2)
3
Ξ(9n+5)
3
Ξ8
(9n±3)
3
Ξ (9n+6)
3
Ξ(9n+9)
3
Ξ9
MatematikaniAbu Saxl Masixiydan urgandi.Ibn sino «Ma`mun aeademiyasi»ga kelgan davrda va
xamkorlikda ilmiy ishlar kildi. Usha davrda Gazna podshosi Mahmud kup joylarni bosib olgan va
hususan Xorazmga kuz tikmoqda edi shu maksadda Mahmud Horazm shohi Ma`munga maktub
yullaydi va olimlarni uz dargohida kurmoqni istaganini yozadi,lekin maktub etib kelmasdan oldinoq
bundan darak topgan Masihiy Ibn Sinoga bu hakda habar beradi va ikkala buyuk olim Xorazimdan
pinhona chikib ketadi. Bu haqida Ibn Sino quyidagicha yozadi «Men uchun Sulton Mahmud
kulidagi bandilikdan kura darbadarlik afzal» .SHunday kilib Ibn Sinoni «Ma`mun akademiyasi»
dagi faoliyati tugaydi,lekin u bu erda juda kup olimu –fozillar bilan xamkorlikda kelajakda buyuk
kashfiyotlar kilishga zamin yaratadi.Akademiyadagi faoliyati 1017 yilda Mahmud g`aznaviyning
Horazmning bosib olinishi bilan tugallanadi. Lekin bu kiska davr urta asrdagi Urta Osiyo xalklarini
kelajagi uchun ham juda katta ma`naviy ozuka berdi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
