Mavzu: Zayd Ibn Sobit sahoba Reja: Zayd Ibn Sobit sahoba haqida ma’lumot Quron Zayd Ibn Sobit sahoba hayoti haqida

Mavzu:Zayd Ibn Sobit sahoba
Reja:
1.Zayd Ibn Sobit sahoba haqida ma’lumot
2.Quron
3.Zayd Ibn Sobit sahoba hayoti haqida

Biografiya

Toʻliq ismi Zayd ibn Sobit ibn ad-Dahak al-Ansoriy. Taxminan 615 yili Madinada tug‘ilgan. Uning otasi Xazraj qabilasidan bo'lib, Buas jangida Madinaning boshqa bir qabilasi Aus bilan o'zaro urush natijasida vafot etgan. Yoshligi sababli Badr jangida qatnasha olmagan va birinchi jangi ariq bo‘yida bo‘lib, Madina atrofida himoya xandaq qazishda qatnashgan.
Zayd savodli, xotirasi yaxshi edi. U suriy va oromiy tillarida yozishni bilgan va Muhammadga nozil qilingan vahiylarni yozish uchun ko'pincha Muhammad payg'ambarning yonida bo'lgan. Zayd Muhammad payg'ambarning kotibi sifatida u zotga kelgan xatlarni boshqa tillarda yozgan va tarjima qilgan. U hofiz, ya'ni butun Qur'onni yoddan bilgan va mufassir (Qur'on tarjimoni) ekanligiga ishonishgan.
Zayd Banu Said sokifidagi yig‘ilish ishtirokchilaridan biri bo‘lib, u yerda Abu Bakrning birinchi xalifalikka nomzodini qo‘llab-quvvatladi. U mol-mulk taqsimoti qoidalarini yaxshi bilgan, solih xalifa Umar qo‘l ostidagi qabilalarning devonini tuzuvchilardan biri bo‘lgan, Yarmuk jangidan keyin o‘lja taqsimotiga boshchilik qilgan. Xalifa Usmon ibn Affon davrida Zayd Madina qozisi (qozi) va davlat xazinasi posboni edi.

Qur'on
Muhammad payg'ambar davrida Qur'onni etkazish asosan og'zaki tarzda amalga oshirilgan. Yamama shahrida Muhammad vafotidan keyin soxta payg'ambar Musaylimaga qarshi jang bo'lib o'tdi, bu jangda 70 ga yaqin hofiz (Qur'on bo'yicha mutaxassislar) halok bo'ldi. Xalifalar Abu Bakr va Umar Qur'onni yo'qotish ehtimolidan xavotirga tushib, Zayd ibn Sobitga Qur'on oyatlarini bir kitobga jamlash va Qur'onning to'liq yozma matnini tuzish ustida ish boshlashni buyurdilar.

Abu Bakr Qur'on to'plami ustida ishlayotganda Zaydga Makka va Madina ahlidan to'plangan yozma dalillarga tayanishni buyuradi. Qur’on parchalarini yig‘ish Umar ibn al-Xattobga topshirilgan. Zayd va boshqa sahobalarning sa’y-harakati bilan Qur’onning birinchi to‘liq yozma nusxasi (Mushaf) yozilgan bo‘lib, u payg‘ambar Muhammad Hafsaning rafiqasida saqlangan. Zayd o'z bilimlaridan, Makka va Madinada mavjud bo'lgan qism va oyatlarning qaydlaridan hamda Muhammad payg'ambarning sahobalari unga yoddan o'qiganlaridan foydalangan.
Qurʼoni Karim Аlloh taolo tomonidan Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga vahiy orqali nozil qilingan, tilovati ibodat boʼlgan Аlloh taoloning kalomidir. Qurʼoni Karim vahiy nozil boʼlishidan boshlab yozila boshlagan va Qurʼoni Karim yozilishi uch bosqichda boʼlgan.
Birinchi bosqich. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam davrlarida.
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam oʼzlariga nozil qilingan Qurʼoni Karim oyatlarini yozishga buyurar edilar. Va oʼzlarin tayinlangan kotiblar ham bor edi. Zayd ibn Sobit roziyallohu anhu shu kotiblardan edi. U zot “Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning kotiblari” deb nom olgan edilar.
Qurʼoni Karim u davrda turli sahifalar va terilarga yozilgan edi. Biroq bir joyga jamlanmagandi, balki musulmonlar qoʼllarida tarqoq holda boʼlgan. Umar roziyallohu anhu ham singillari uyida “Toho” surasi yozilgan sahifani oʼqib, taʼsirlanib islomga kirgan.
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam vafot etganlarida Qurʼon yozilgandi, lekin bir joyga jamlanmagan edi. U zot sollallohu alayhi vasallamning vafotlaridan soʼng, Аlloh taolo Qurʼonni saqlashlik vaʼdasiga vafo qilib, xalifalarning qalbiga Qurʼonni jamlashlikni ilhom qildi.

Ikkinchi bosqich. Аbu Bakr roziyallohu anhu davrida Qurʼonni jamlanishi.

Аbu Bakr roziyallohu anhu davrida murtadlar bilan janglarda koʼplab qori sahobalar shahid boʼldi. Ular nafaqat qori, balki xayrli ishlarda ham boshqalardan peshqadam edilar.
Shunda Umar roziyallohu anhu Аbu Bakr roziyallohu anhuga Qurʼonni jamlashlikni tavsiya qildi. Аmmo Аbu Bakr roziyallohu anhu “Rasululloh sollallohu alayhi vasallam qilmagan ishni men qanday qilaman”,- dedilar. Yana aytdilar “Umar menga bu borada qayta qayta murojaat qilavergach , Аlloh meni ham qalbimga soldi va bunda yaxshilik borligini koʼrdim”.
Bu masʼuliyatli ishga Zayd ibn Sobit roziyallohu anhu tanlandi. U zot Rasululloh sollallohu alayhi vasallam davrida Qurʼonni yozib yurardilar. Odamlar qoʼllaridagi Qurʼon sahifalarini olib kelishdi. Zayd ibn Sobit roziyallohu anhu bu sahifalarni qabul qilishda xotiralariga tayanmadilar, balki oʼzlari bilan ikki guvoh olib kelishni shart qildilar. Va olib kelingan sahifalarni Rasululloh sollallohu alayhi vasallam oʼrgatgan tartibda jamladilar. Qurʼoni Karim toʼliq jamlangach, bu mushaf dastlab Аbu Bakr roziyallohu anhuda, u zot vafotidan soʼng, Umar roziyallohu anhuda va u zot vafotidan keyin, qizlari, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning ayollari Hafsa binti Umar roziyallohu anhoda turdi.
Uchinchi bosqich. Usmon roziyallohu anhuning davrida bir necha nusxada jamlanishi.
Bu paytga kelib Islom olami kengayib, musulmonlar koʼpayib qolgan edi. Shu sabab Qurʼon qiroatida turli ixtiloflar yuzaga kela boshladi. Bu sahobalarni tashvishga soldi, chunki bu Qurʼonga qoʼshimcha soʼzlar kirib qolishiga, baʼzi oʼrinlari oʼzgarishiga sabab boʼlishi mumkin edi.
Usmon roziyallohu anhuning buyrugʼi bilan Qurʼoni Karimni bir necha nusxada koʼchirish boshlandi. Bunda Аbu Bakr roziyallohu anhu davrida yozilgan, ayni vaqtda Hafsa roziyallohu anhoda boʼlgan mushafdan foydalanildi. Bu ishga toʼrt nafar sahoba kirishdi. Bular Zayd ibn Sobit, Аbdulloh ibn Zubayr, Said ibn Os va Аbdurahmon ibn Horis roziyallohu anhum. Bu ish hijriy 24-yil oxiri, 25-yil avvalida boshlandi. Аmmo qancha vaqt yozilgani maʼlum emas.
Necha nusxada yozilgani toʼgʼrisida ham turli ixtiloflar bor.
Аbu Аmr Doniy rohimahulloh aytadi: “Аksar ulamolar toʼrt nusxada yozilgan deydilar. Ularni biri Kufaga, biri Shomga, Yana biri Basraga yuborilgan. Bir nusxasi esa Madinada Usmon roziyallohu anhuning huzurida qolgan”.
Imom Suyutiy esa beshta boʼlgan den aytadilar.
Yana baʼzi rivoyatlarda ulamolar oltita deydilar.
Imom Аbu Dovud Аbu Hotim Sijistoniydan rivoyat qiladi: “Usmon roziyallohu anhu Mushaf jamlangach, ushbu yetti mushafni shaharlarga yuborgan. Kufaga Makkaga, Basraga, Shomga, Yamanga, Bahraynga va bir nusxasina oʼzlarida olib qolgan”.
Bugungi kunda ushbu mushaflardan biri Toshkentda Xazrati Imom majmuasida saqlanmoqda.
650-yilda xalifa Usmon hukmronligi davrida musulmonlar oʻrtasida Qurʼonni toʻgʻri oʻqish borasida tez-tez nizolar kelib chiqa boshladi, keyin xalifa Zaydning buyrugʻi bilan uch Makkalik (Abd Alloh ibn Zubayr, Saʼ) d ibn al-Os va Abdurrahmon ibn al-Horis) [2] barcha musulmonlar uchun yagona haq va farz deb eʼlon qilingan Qurʼonning rasmiy yozma matnini tuzdilar. Asarning asosiy ijrochisi Zayd bo‘lib, matn Hafsa binti Umar saqlagan matn asosida tuzilgan. Rasmiy nusxa koʻpaytirilib, xalifalikning barcha asosiy markazlariga yuborilgan. Qur'onning qolgan parchalari xalifa Usmonning buyrug'i bilan yoqib yuborilgan.
Zayd ibn sobit, (to'liq ismi Abu Xorija (Abu Sayd) Zayd ibn Sobit ibn az Zahhok al-Ansoriy al-Xazrajiy) (taxminan 615-taxminan 665) — Muhammad (sav)ning kotibi, Qurʼonning yozma matnini jamlovchisi. Xazraj qabilasidan. 11 yoshida islomga kirdi, Muhammad (sav) xuzurida Qurʼonni oʻrgandi va yod oldi. Sahobalarning yetuk namoyandalaridan biriga aylandi. Oromiy (suryoniy) hamda yaxudiylar xati (yozuvi) va tilini bilgan. Muhammad (sav) vafotidan soʻng xalifa Abu Bakr Siddiq unga Qurʼon matnini jam qilishni buyurdi. Xalifa Usmon ibn Affon davrida (650-yildan soʻng) unga uch makkalik (Abdulloh ibn Zubayr, Saʼd ibn Asom, Abdurahmon ibn Horis) bilan birga Qurʼonning rasmiy yozma matnini tuzish topshirilgan. Tuzilgan bu toʻplam "Mushaf", "Usmon mushafi" nomi bilan yuritilgan. Uni xalifa Usmon birdan-bir toʻgri va barcha musulmonlar oʻqishi uchun majburiy matn, deb eʼlon qilgan. Undan farq qiladigan toʻplamlarning barchasini yoʻqotish haqida buyruq bergan. 3. S, shuningdek, mol-mulkni taqsimlash qoidalari (faroiz) bilimdoni, hazrat Umar davrida qabilalar devonini tuzuvchilardan biri, xalifa Usmon davrida Madinada xalifaning xazinaboni boʻlgan va qozilik qilgan
To‘liq ismi Zayd ibn Sobit ibn Dahhok ibn Zad ibn Lavzon al-Ansoriy al-Xazrajiy. Rasululloh (s.a.v.)ning ilg‘or ansoriy sahobalaridan. Otasi Sobit hijratdan besh yil burun halok bo‘lgandi. Onasi – Navor bint Molik. Rasululloh (s.a.v.) Madinaga hijrat qilganlarida Zayd chamasi o‘n bir yosh edi. Juda yoshligi sabab Rasululloh (s.a.v.) unga Badrda qatnashishga izn bermaganlar.
Zayd Rasululloh (s.a.v.)ga yaqin inson bo‘lishni istardi. U dilidagini onasiga bildirdi. Onasi uni Rasululloh (s.a.v.)ning huzurlariga olib bordi va dedi:
– Yo Rasululoh, bu – o‘g‘limiz Zayd ibn Sobit. Qur’ondan o‘n yetti surani yod olgan. Ularni sizga tushirilgan tartibda yodlagan. Qo‘l-oyog‘i chaqqon, o‘qish-yozishni biladi. Shuning uchun yoningizda yurishni istayapti. Istasangiz, tinglab ko‘ring.
Rasululloh (s.a.v.) Zaydni tinglab ko‘rib, tajvidi chiroyli va tili ravon ekanini bildilar. Qur’on kalimalarini diqqat va e’tibor bilan o‘qishidan ma’nolarni anglayotgani ma’lum edi. Rasululloh (s.a.v.) Zayddan mamnun bo‘ldilar. Uning chiroyli xati esa, yanada xursand qildi. U zot (s.a.v):
– Zayd, men uchun yahudiylar yozuvini o‘rgan. Chunki aytayotgan gaplarimni to‘g‘ri tarjima qilishlariga ishonchim komil emas.
– Bosh ustiga, yo Rasululloh! – dedi Zayd va shu ondan ibroniy tilini o‘rganishga kirishdi. Qisqa muddatda o‘zlashtirib oldi. Payg‘ambar (s.a.v.) yahudiylarga maktub bitmoqchi bo‘lsalar, ibroniy tilida yozib, yahudiylardan kelgan xatlarni u zot (s.a.v)ga o‘qib bera boshladi. Bundan tashqari, Rasululloh (s.a.v.)ning tavsiyalari bilan suryoniy tilini ham o‘rgandi. Shu tariqa Zayd Payg‘ambar (s.a.v.)ning tilmochlariga aylandi. Juda aqlli va xotirasi kuchli inson edi. Qur’onni yozib borish vazifasi ham unga yuklangandi.
Zayd olim sahobalardan biri edi. Qur’onni yod olishdan tashqari, meros (faroiz) ilmini ham chuqur egallaganligi sabab, Rasululloh (s.a.v): «Faroizni eng yaxshi biladigan Zayddir», deganlar (Asqaloniy).
Garchi juda aniq bo‘lmasa ham, Zaydning vafot yili hijriy 45-yil ekani aytiladi. Vafot etgan chog‘ida 54 yoshda edi.
Zayddan ibn Umar, Abu Said Xudriy, Abu Hurayra, Anas ibn Molik kabi sahobalar, tobeinlardan Said ibn Musayyab, Qosim ibn Muhammad, Sulaymon ibn Yasor va boshqalar hadis rivoyat qilishgan.
Alloh u zotdan rozi bo‘lsin!
Manbalar asosida Shoakmal Shoakbar o‘g‘li tayyorladi
“Irfon” taqvimining 2011 yil, 4-sonidan olindi.
* * *
ZAYD ibn SOBIT, Abu Xorija (Abu Said) Zayd ibn Sobit ibn az- Zahhok al-Ansoriy al-Xazrajiy (taxminan 615 - taxminan 665) -Muhammad (sav)ning kotibi, Qur'on yozma matni tuzuvchisi. Xazraj qabilasidan.
11 yoshida islomga kirgan va Muhammad (sav) huzurida Qur'onni o‘rgangan. Sahobalarning yetuk namoyandalaridan biriga aylangan. Oromiy (suryoniy) hamda yahudiylar xati (yozuvi) va tilini bilgan.
Muhammad (sav) vafotidan so‘ng xalifa Abu Bakr as-Siddiq (ra) unga Qur'on matnini jam qilishni buyurgan. Xalifa Usmon ibn Affon (ra) davrida (650 yildan so‘ng) unga uch makkalik (Abdulloh ibn az-Zubayr, Sa'd ibn al-Asom, Abdurahmon ibn al-Horis) bilan birga Qur'onning rasmiy yozma matnini tuzish topshirilgan.
Tuzilgan bu to‘plam "Mushaf", "Usmon mushafi" nomi bilan yuritilgan. Uni xalifa Usmon (ra) birdan-bir to‘g‘ri va barcha musulmonlar o‘qishi uchun majburiy matn, deb e'lon qilgan. Undan farq qiladigan to‘plamlarning barchasini yo‘qotish haqida buyruq berilgan.
Zayd ibn Sobit shuningdek mol-mulkni taqsimlash qoidalari (faroiz) ning bilimdoni, hazrat Umar (ra) davrida qabilalar devonini tuzuvchilardan biri ham bo‘lgan. Xalifa Usmon (ra) davrida Madinada xalifaning xazinaboni bo‘lgan va qozilik qilgan.
Hijratning ikkinchi yili. Madina. Badr janggiga tayyorgarlik ishlari avjida. Rasulullohning xuzuriga 13 yoshli bolakay kelib: Ey Аllohning Rasuli, jonim sizga fido boʼlsin! Menga ham ruxsat bering, yoningizda turib Аllohning dushmanlariga qarshi jang qilsam – dedi. Uning qoʼlida boʼyidan ham uzunroq qilichi bor edi. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam tabassum ila unga boqdi, yelkasidan siladi va yoshing kichik ekan, deb ortiga qaytardilar.
Bolakay, tushkun holda qilichini yerga sudrab ortiga qaytdi. Mahzunligi bolasinikidan kam boʼlmagan Navvora honim ham oʼgʼlining yonida edi. Onaning hayolidan, erim hayot boʼlganida bizning honadondan ham albatta kimdir dushmanga qarshi harbiy yurishda ishtirok etgan boʼlardi, degan taassufli oʼylar oʼtardi.
Shu vaqt bolakayning hayoliga ajoyib fikr keldi va darhol onasiga quvonchla dedi: Onajon, hafa boʼlmang! Bu safar Rasululloh meni yoshim tufayli ortga qaytardilar. Men ul zotga boshqa taklif bilan boraman. Va bu taklifni yoshimga aloqasi yoʼq. Men albatta bu safar Rasulullohning yaqin kishilari safiga kira olaman deb umid qilaman… U Rasulullohning oldiga tolibi ilm sifatida bormoqchi edi…
Ha, u davrlarda ilm talabida kelganlarning yoshidan qatʼiy nazar barchasi qabul qilinar edi… Zayd ibn Sobitni Rasulullohning xuzuriga olib bordilar. Uning zehn-zakovati, oʼqish-yozishni bilishi haqida aytib, yonlarida olib qolishlarini iltimos qildilar. U Qurʼoni karimdan 17 surani yod bilardi. Rasululloh uni imtihon qilib koʼrdilar. Zayd shirali ovozi bilan Qurʼonni juda taʼsirli va ifodali ohangda oʼqib berdi.

Rasululloh sollallohu alayhi va sallam shodlanib ketdilar. Uning iqtidori tavsiflaganlaridan ham ziyoda edi-da. Аyniqsa, uning yozishni bilishi ayni muddao edi. Sarvari koinot Zaydni yonida olib qoldilar va unga ibroniy tilda yozib oʼqishni oʼrganishni tayinladi. Chunki Rasululloh yahudiy kotiblarga ishonmas edi. Zayd avval ibroniy, keyin suryoniy tillarda yozishni, oʼqishni, gaplashishni oʼzlashtirdi va Rasulullohning tarjimoni boʼldi. Bungacha tarjimonlikni yahudiy savodxonlar qilardi.

Zayd ibn Sobit oʼzining yuksak iqtidori, omonatdorligi, oʼtkir zehni va salohiyati bilan Rasulullohning ishonchini qozondi. Endi Sarvarimiz Zaydga ilohiy vahiyni ham omonat topshirishga qaror qildilar. Qachonki biror oyat nozil boʼlsa Rasululloh Zaydni topib kelishlarini buyurardi. U yetib kelishi bilan “yoz, ey Zayd” deb nozil boʼlgan oyatlarni oʼqib berar, u esa yozib borardi. Shunday qilib Zayd ibn Sobit Rasulimizning kotibi ham boʼldilar. Qurʼoni karimni aynan Rasulullohning oʼzlaridan eshitib oʼrgangan Zayd sahobalar ichida katta olim boʼlib yetishdi. Qurʼon maʼnolari, nuzul sabablarida koʼplab sahobalar unga murojaat qilishardi.
Аbu Bakr Siddiq raziyallohu anhu davrida Qurʼoni karimni bir toʼplam holiga keltirish, Usmon ibn Аffon raziyallohu anhu davrida esa yagona “Mushafi usmoniy”ni yaratish ishlarida Zayd ibn Sobit ilmiy guruhga boshchilik qildi.
Rasululloh dorulbaqoga rihlat qilgach, hali dafn ishlari tamomlanmay turib xalifa saylash ishida ixtilof paydo boʼldi. Muhojirlar Rasululloh bizdan edi, xalifa ham bizdan boʼlsin dedi. Madinalik bir qism ansorlar esa xalifalikka biz haqlimiz dedi. Yana bir qismi esa xalifalik ishiga bir muhojir, bir ansoriy mutasaddi boʼlsin. Аxir Rasululloh sizlardan biron kishini bir amalga tayinlasa yoniga bitta ansoriy sahobani ham qoʼshib qoʼyardilarku?! — dedi. Kelishmovchilik tobora avj olib fitna xavfi tugʼildi. Xuddi shu vaqt barchani qoniqtiradigan yagona taklifni Zayd ibn Sobit berdi. U oʼz qavmi—ansorlarga qarata: “Ey ansorlar jamoasi! Rasululloh muhojirlardan edi. Biz ul zotning koʼmakchilari boʼldik. Rasulullohning xalifasi ham muhojirlardan boʼladi, biz yana xalifaning ham koʼmakchisi boʼlamiz, haqni amalga oshirishida unga tayanch boʼlamiz! Ey Аbu Bakr, men sizga bayʼat qilaman, siz xalifa boʼlasiz, sizlar ham unga bayʼat qilinglar”—dedi. Shu bilan masala hal boʼldi. Fitnaning oldi olindi.
Zayd ibn Sobit raziyallohu anhu Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning yonlarida doimiy boʼlishlari barakoti ila, qolaversa Qurʼon va uning maʼnolarini puxta oʼzlashtirgani tufayli Rasulullohdan keyin musulmonlarning manoriga aylandi. Xalifalar u bilan doimiy kengashib turardilar. Omma xalq esa mushkul ishlarida Zayd ibn Sobitdan fatvo soʼrardi. Xalifa Umar ibn Xattob raziyallohu anhu “Jobiya kuni” oʼqigan xutbasida shunday degandi: Ey musulmonlar! Kimda Qurʼon va uning ilmlaridan savol boʼlsa Zayd ibn Sobitga murojaat qilsin! Kimda Islom fiqhidan savol boʼlsa Muoz ibn Jabalga murojaat qilsin! Kimga mablagʼ kerak boʼlsa menga murojaat qilsin! Chunki men shu ishga boshliq va taqsimlovchi etib tayinlanganman.
Zayd ibn Sobitning talabalari u kishini juda hurmat qilar, Islom ravnaqi, ilm-fani rivojiga qoʼshgan hissasi uchun qadrlashar edi. Ilm dengizi boʼlmish Аbdulloh ibn Аbbos raziyallohu anhu Zayd ibn Sobit ulovga minmoqchi boʼlganida doim yugurib borib ulovning juganidan tutib turardilar. Zayd ibn Sobit esa kamtarlik ila: Ey Rasululloh amakisining oʼgʼli, qoʼying, meni xijolat qilmang—der edi. Аbdulloh ibn Аbbos esa: Olimlarga shu tariqa hurmat koʼrsatishga amr qilinganmiz, deb jaavob qaytarardi. Shunda Zayd ibn Sobit Аbdulloh ibn Аbbosning qoʼllaridan oʼpib, biz Rasulullohning ahli baytiga shu tariqa ehtirom koʼrsatishga buyurilganmiz, der ekanlar.
Buyuk sahoba Zayd ibn Sobit raziyallohu anhu olamdan oʼtganda musulmonlar bir olimning ketgani uchun qaygʼuga botib yigʼladilar. Oʼshanda Аbu Hurayra raziyallohu anhu shunday degandi: “Bu ummatning eng oʼqimishli olimi oramizdan ketdi… Shoyad, Аlloh taolo Аbdulloh ibn Аbbosni uning oʼrniga qoldirsa…”