Мавзу: Математика фанининг тарихи, методи ва метадалогияси


MAVZU: UMAR XAYYOM IJODIDA MATEMATIKA



Download 1,08 Mb.
Pdf ko'rish
bet26/95
Sana03.01.2022
Hajmi1,08 Mb.
#315777
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   ...   95
Bog'liq
matematika tarixi (1)

MAVZU: UMAR XAYYOM IJODIDA MATEMATIKA
REJA
1. Umar Xayyomning hayoti va ijodi.
2. Parallel to`g`ri chiziqlar nazariyasi va bu sohada Umar Xayyomning ishlari.
3. Umar Xayyomning algebra sohasida olib borgan ishlari.
SHark klassik
adabiyotining namoyondasi, o`zining ruboyotlari bilan butun SHarqda va
G`arbda mashhur bo`lgan Umar Xayyom matematika va astranomiya sohalarida ham shunday
masalalarni hal qilib, fan taraqqiyotiga katta hissa qo`shgan. Umar Xayyom shoir, foylasuf,
matematik, astranom edi. U o`z zamonasining mashhur donishmandi va entsiklopedist olimi edi.
G`iyosiddin Abdulfath Umar ibn Ibrohim Xayyom Nishopur shahrida 1048 yil 18 mayda chodir
tikuvchi kosib oilasida dunyoga keldi. Xayyom laqibini olishi otasining kasbiga ko`ra bo`lsa kerak.
Uning yoshligi saljuqiylar davlati hukm surgan davrda o`tdi. Umar Xayyom yashagan davrda turli
guruhlarning to`qnashuvi juda ko`plab sodir bo`ldi. Islom dinida har xil oqimlar paydo bo`ldi.
Bunday oqimlar o`z ta`sirini Xayyom ijodiga ham ko`rsatmay qolmadi. Xayyom yosh chog`ida
Balxda turdi. Jabrga tegishli asarining ko`p qismini Samarqandda yozdi. CHunki bu asarning
boshida, uning yozilishicha imkoniyat tug`dirgan shaxs Samarqandning ulug` qozisi Abu Tohir
(1089-1091) ekanligi yozilgan. Umar Xayyom Buxoro xokimi SHamsul-Mulk Qoraxoniy saroyida
ishlashga chaqirilgan. U saroyda uzoq vaqt turishini istamadi,  1074 yilda Nizomul-Mulk uni
isfahondagi observatoriyaga rahbarlik qilishga taklif  etishi bilan u shaharga borib matematika,
astranomiya, falsafa fanlari bilan mashg`ul bo`ldi. SHu yilda «Risola fi al-barohin alo masoil al-jabr
va al-muqobala» (Jabr va muqobala masalalarining isbotlari haqida) nomli asarini yozib tugatdi. Bu
asarni 1851 yilda Vepke arabchadan frantsuzchaga tarjima qilib, sharhlar bilan nashr  etgan. Bu
asarda Xayyomning «Mushkilot al-hisob» nomli asarini yozib tugatgani aytiladi. Bunda sonlardan
butun musbat ildiz topish uchun umumiy qoidani matematika tarixida birinchi bo`lib bergan. Biroq
bu asar zamonamizgacha etib kelmagan. Xayyom «Algebra» nomli kitobida juda ko`p masalalarni
chiziqli va kvadrat tenglamalarni echish, kubik tenglamalarning ildizlarini geometrik metodlar bilan
yasash kabi masalalarni hal qildi. U kubik tenglamalarni turli sinflarga bo`lib, har bir sinfni alohida
tekshirdi, kubik tenglamalarni konus kesimlari vositasi bilan echdi va ularni yasash metodlarini
bartaraf bayon etdi.
Evropa olimlari esa bunday masalalarni hal etishni Xayyomdan 5-6 asr keyingina topdilar.
Isfahon observatoriyasi  eng katta observatoriya hisoblanib, unda Xayyom o`z zamonasining
mashhur astranom va matematiklari Abul-Abbosiy, Luqoriy, Abdurahmon Xorazmiy va boshqalar
bilan birga ishladi. Bu olimlar besh yil davomida ko`p hisoblashlar olib borib,  1079 yilda YAngi
kalendar’ tuzib chiqdilar. YA`ni Xayyom boshchiligidagi matematiklar va astranomlar eron quyosh
kalendari reformasini o`tkazdilar. Bu kalendarga bir yil 365, 24242 o`rtacha kundan iborat bo`lib,
buning aniqlik darajasi shunchalikki, 4500 yilda bir sutka xato bo`ladi. Bu kalendarning grigorian
kalendariga nisbatan aniqligi ortiqdir. Umar bu tekshirishlarni «Ziji-Malikshohi» nomli asarda
bayon etganlar.


28

Download 1,08 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   ...   95




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish