mustaqilligi 8 ta mezon bo'yicha baholanadi:
1. Markaziy bank rahbari Hukumatning aralashuvisiz
tayinlanadi.
2. Markaziy bank rahbari 5 yildan ortiq muddatga
tayinlanadi.
3. Markaziy bank Boshqaruvchilar kengashi a’zolari
Hukumatning ishtirokisiz tayinlanadi.
4. Markaziy bank Boshqaruvchilar kengashi bankni 5
yildan ortiq boshqaradi.
5. Markaziy bank Boshqaruvchilar kengashida
Hukumat vakillarining majburiy ishtirokiga zaruriyat yo'q.
285
6. Pul-kredit sohasida qabul qilingan qarorlami
Hukumat tomonidan ma’qullanish zaruriyatining yo'qligi.
7. Markaziy bankda qonun bo'yicha ustuvor
maqsadlardan biri sifatida mamlakatda baholar
barqarorligini ta’minlash majburiyati bolishi kerak.
8. Markaziy bank Hukumat bilan qarama-qarshilikka
borib qolganda, uning pozitsiyasini kuchaytirish imkonini
beradigan qonunchilik me’yorlarining mavjudligi.
GMT indeksi bo'yicha Markaziy bankning iqtisodiy mustaqilligi 7ta mezon bo'yicha baholanadi: 1. Hukumatga avtomatik tarzda kreditlar berish
jarayonining mayjud emasligi.
2. Markaziy bank kreditlari Hukumatga bozor
stavkalarida beriladi.
3. Markaziy bank kreditlari Hukumatga malum
muddatga beriladi.
4. Kreditlar Hukumatga cheklangan miqdorda beriladi.
5. Markaziy bank davlat qimmatli qog'ozlarining
birlamchi ishtirokchisi hisoblanmaydi.
6. Markaziy bank davlat qimmatli qog'ozlarining
birlamchi ishtirokchisi hisoblanmaydi.
7. Markaziy bank o'zining foiz stavkalari mustaqil,
Hukumat bilan kelishmasdan, o'matadi.
8. Markaziy bank bank sektorini nazorat qilish
yuzasidan javobgardir. (Bu holatda GMT indeksi asosida
MB ga 2 ball o'zlashtiriladi yoki boshqa davlat organi bilan
birgalikda amalga oshirilsa 1 ball qo'yiladi).
Har bir mezon 2 ta olchamga ega, ya’ni 0 va 1 ball
bilan baholanadi.
0 - mustaqillik darajasi past;
1 - mustaqillik darajasi yuqori.
Siyosiy va iqtisodiy mustaqillik indekslari bo'yicha
to'plangan ballar qo'shilib, umumiy mustaqillik indeksi
aniqlanadi.
Umumiy mustaqillik indeksining eng yuqori darajasi 15
ballga teng.
Shundan:
siyosiy mustaqillik - 8 ball
286
II
iqtisodiy mustaqillik - 7 ball.
Eyffinger-Shaling indeksi 3 ta faktor asosida hisoblanadi: 1) MBning pul-kredit siyosatini aniqlashdagi
mustaqilligi;
2) MB boshqaruv organlarida hukumat organlarining
mayjudligi;
3) Hukumat tomonidan tayinlanadigan MB boshqaruv
organlari a’zolarining ulushi;
4) Bu indeks qanchalik shartlami bajarilishiga koVa 1
dan 5 gacha baholanadi.
Bundan tashqari, MB siyosiy mustaqilligi MB
boshqaruvini tayinlash jarayonining qonun bilan
boshqarilishida ham ko‘zga tashlanadi. Rivojlanayotgan
mamlakatlarda MBning boshqaruvini tanlash va ulaming
vakolat muddatlarini qisqartirishga hukumatning
aralashishi, bank boshqaruvida hukumat vakillari ishtirok
etishi hamda hukumat bilan munozaralarda MBning
qonuniy himoyasining chegaralanganligi kabilar ulaming
mustaqil qaror qabul imkoniyatini bermaydi.
Hozirgi davrda dunyo bo'yicha siyosiy mustaqillik
darajasi eng yuqori bolgan Markaziy bank - bu Yevropa
Markaziy bankidir (EMB). Xususan:
S EMB Yevropa Ittifoqi boshqaruv organlariga va
yevrohudud hukumatlariga umuman bo^sunmaydi;
S EMB baholar barqarorligiga javob beradi;
■S EMBning vakolatlarini qonunchilik asosida
o'zgartirilishi mumkin emas.
EMBning vakolatlari faqatgina Maastrixt shartnomasini
qayta ко‘rib chiqish natijasida o‘zgartirilishi mumkin. Bu
esa, juda murakkab jarayon bolib, barcha
ishtirokchilaming roziligini olishni talab etadi.
AQSh FZTning ham siyosiy mustaqillik darajasi
yuqoridir.
FZT Boshqaruvchilar kengashi a’zolari 14 yilga
tayinlanadi. AQSh Prezidenti faqat 2 muddatga (8 yil)
saylana oladi. FZT Prezidenti nomzodini AQSh Prezidenti
287
Senatga taqdim etadi, shuningdek FZT pul-kredit siyosatini
amalga oshirishda mustaqildir.
Ammo FZTning siyosiy mustaqillik darajasi
EMBnikidan past, chunki FZTga Kongress ta’sir ko'rsata
oladi.
Kanada va Angliya Markaziy banklarining siyosiy
mustaqillik darajasi bundan ham pastdir.
Kanada Markaziy bankining Direktori Hukumat
tomonidan tasdiqlanadi. Pul-kredit siyosati
instrumentlarini mustaqil tanlay olmaydi.
Kanada Markaziy banki va Hukumati o'rtasida
kelishmovchilik yuzaga kelsa, Moliya vazirligi direktiva
chiqarish huquqiga ega va Markaziy bank uni bajarishga
majbur.
Ammo hozirga qadar Moliya vazirligi bironta ham
direktiva chiqarmagan. Chunki, direktiva yozma ravishda
rasmiylashtirilishi kerak.
