Mavzu: markaziy bankning mustaqilligi reja

Mavzu: MARKAZIY BANKNING MUSTAQILLIGI


Reja :

1. 
   Markaziy bank mustaqilligining mezonlari va zarurligi
   
2. 
   Markaziy bankning mustaqilligini aniqlovchi indekslar va ularning tavsifi
   
3. 
   Xorijiy davlatlarda markaziy bankning mustaqilligini belgilovchi xususiyatlar.
   

1.Markaziy bank mustaqilligining mezonlari va
zarurligi
Markaziy bankning iqtisodiyotdagi о‘mi va ahamiyatihamda uni mamlakat hududida bolayotgan iqtisodiyjarayonlami tartibga solishdagi roli haqida munozaralibahslar bir necha marotaba o‘ziningn rivojlanish
yofralishlarini o'zgartirdi va buning oqibatida iqtisodiyotdagibank tizimining birinchi pog'onasida real o'zgarishlarbolishiga sabab boldi. Bu esa birinchi navbatda davlatboshqaruv organlariga bolgan munosabatiarda namoyon
boldi. Mazkur muammoni tahlil etishda asosiy e’tibor -mamlakat Markaziy bank siyosatining davlat iqtisodiysiyosati yo'nalishiga qaramligi, ya’ni aniqrogl butobelikning darajasiga bogliq. Markaziy bankning pulkreditsiyosati milliy iqtisodiyotni tartibga solish siyosatibilan chambarchas bogliq bolsa, bunday bogliqliknisamarali deb hisoblash mumkin. Lekin, shu narsa kattaahamiyatga egaki, bu bogliqlik Markaziy bank tomonidanqanchalik ixtiyoriy ravishda tuzilgan va u kimga hisobdor
va bank tizimida pul-kredit siyosatini tartibga solishdagimetodlami va yo'nalishlami tanlashda hamda qonunbo'yicha Markaziy bank mustaqilligi darajasi va bungahaqiqatda erishilganligiga ahamiyat berish lozim.
Markaziy bankning mustaqilligi va iqtisodiyotni tartibgasolishdagi oYni ko‘p hollarda milliy urf-odatlardan va banktizimining milliy xususiyatlaridan kelib chiqadi. Lekin,umumiy yo‘nalishlami ham asosiy iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarga taqqoslagan holda ko'rib chiqish mumkin. Shundan kelib chiqib, Markaziy bankning tartibga
solish mexanizmini xarakterli xususiyatlari bilan xuddi shu davrda amal qilayotgan iqtisodiy nazariyalar yo'nalishlari o'rtasida etarli darajada о ‘xshashliklarni misol qilib
280 keltirish mumkin. Davlat aralashuvi kuchaygan davrda
(keynschilar tarafdorlari nazariyasi bo'yicha) Markaziy banklaming o‘mi kuchayadi, tartibga solishning ma’muriy metodlarini qollash kengayadi, va aksincha, monetaristlar nazariyasining ta’siri kuchayishi va davlatning
iqtisodiyotga aralashuvining kamayishi oqibatida markaziy banklaming iqtisodiyotni tartibga solishda bozor mexanizmlaridan foydalanishga otishiga majbur boladilar.
Markaziy bank shunday vaziyatlarda o'zining vakolatining bir qismini ichki pul-kredit va valyuta siyosatidagi muammolami echish uchun Moliya Vazirligiga beradi. Biroq, g‘arb iqtisodchilari nuqtai-nazarlarining tahlili
shuni ko‘rsatadiki, Markaziy bankning iqtisodiyotdagi о‘mini o‘zgarishiga subyektiv omillar ham katta ta’sir ko'rsatishi mumkin, shu jumladan, hatto bank rahbarining shaxsiy sifatlarini ajratib ko‘rsatish mumkin.
boshqaruvida ko‘zga koVingan hukumat va halqaro doiralarda obro‘-e’tibori yuqori bolgan moliya arboblari
boshqarganligini takidlaydilar. Buning oqibatida o‘sha
davrdagi milliy valyuta raqobatbardoshligiga xavf soluvchi
hukumatning iqtisodiy chora-tadbirlariga qarama-qarshi
Misol qilib, G‘arbiy Yevropadagi mamlakatlar Markaziy banklarining rolini o‘zgarishini o'rganishga bag'ishlangan tadqiqotlarda bir qator iqtisodchilar 70-yillarda Markaziy banklaming kuchayishini shu milliy bank tizimining
“qattiq siyosat” qollash mumkin bolgan edi. U yoki bu Markaziy bankning o‘z faoliyatidagi mustaqillik darajasini aniqlash uchun ulaming mustaqillik mezoni (belgisi)ga xolis baho berish kerak. Xorijiy
adabiyotlarda markaziy banklaming mustaqilligini aniqlashning bir necha usullari qayd etilgan. Asosan markaziy banklaming iqtisodiy va siyosiy mustaqilligi ajralib (farqlanib) turadi.
Markaziy bankning mustaqilligi darajasini aniqlashda uning pul-kredit siyosatini tanlash va otkazishda davlat boshqaruv organlariga ko‘proq yoki kamroq qaramligigae’tibor beriladi. Markaziy bankning iqtisodiy mustaqilligi - bu uning o'z
instrumentlaridan o‘zi xohlagan yo'nalishda va chegaralanmagan miqdorda foydalana olishiga aytiladi. Iqtisodiy rivoj langan mamlakatlaming markaziy
bankiarini turkumlanishi pul-kredit siyosati masalalarini
hal etishdagi mustaqilligi xorijiy adabiyotlarda turli
mezonlarga qarab amalga oshiriladi.
Umuman olganda markaziy banklarning mustaqilligini
ustunligini o'rganish tadqiqotlarida subyektiv yoki obyektiv
faktorlarga baho berib ajratish mumkin. Masalan,
subyektiv faktorlar sifatiga mamlakat Markaziy banki bilan
hukumat o'rtasidagi o'zaro rasmiy munosabatlami hamda
Markaziy bank rahbarlarining hukumat doirasi bilan
bolishi mumkin bolgan norasmiy aloqalami tanlab
ko'rsatishgan.
Chet el mualliflarining tadqiqotlarida mustaqilikning 4
ballik tizimi tanlangan: 1-ballga - markaziy banklarning
davlat boshqaruvidan past darajada mustaqilligi, ya’ni tola
qaramligi; 4-ballga - mustaqillik darajasi juda yuqori
bolgan markaziy banklar kiradi.73
Sanoati rivoj langan mamlakatlar Markaziy banklarining
mustaqilligini obyektiv faktorlariga baho berishda,
masalan, quyidagi mezonlami kiritish mumkin:
> Markaziy bankning kapitalida va foydani
taqsimlashda davlatning ishtiroki;
> bank rahbarlarini tayinlash (saylash) dagi tartib va
ulaming faoliyat ko'rsatishi muddati hamda davlat
tomonidan milliy bankning faoliyatini nazorat qilish shakli;
> Markaziy bank vazifalarini aniqlashni qonunchilikda
yoritilish darajasi;
> Markaziy bank rahbariyati qarorini davlat organlari
o'matilgan qonun bilan to'xtatishini yoki davlatning
umumiqtisodiy yo'nalishi bilan Markaziy bankning pulkredit
doirasidagi tadbirlami tartibga solishning
mavjudligi;
> mamlakat Markaziy bankining davlat harajatlarini
to‘g‘ri va egri moliyalashtirishni tartibga soluvchi qoidaning
mavjudligi va shakllari.
Markaziy bankning monetar siyosatni amalga oshirish
va faoliyatini tashkil etishda mustaqilligining ta’minlanishi
mamlakatda bozor iqtisodiyotining muvaffaqiyatli
rivojlanishi va milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash,
shuningdek aholi va mijozlaming bank tizimiga bolgan
ishonchning mustahkamlashda muhim hisoblanadi.
O'zbekiston Respublikasining Markaziy banki
to'gVisidagi qonunda “Markaziy bank o‘z vakolatlari
doirasida qarorlar qabul qilish borasida mustaqildir. Davlat
Markaziy bankning majburiyatlari yuzasidan, Markaziy
bank esa davlatning majburiyatlari yuzasidan javobgar
bolmaydi, basharti, ular o‘z zimmalariga bunday majburiyatlami
olmagan bolsalar yoki qonunlarda boshqa qoida
nazarda tutilmagan bolsa”74, deya belgilab qo'yilgan.
Xalqaro amaliyotda Markaziy banklaming mustaqilligi
quyidagi mezonlar asosida aniqladi:
> pul siyosatining ochiq elon qilingan maqsadlari
mavjudligi;
> hukumat Markaziy bank bashorat qilgan inflyatsiya
ко‘rsatkichlarini qabul qilish tartibi;
> Markaziy bankning qaror qabul qilish jarayonida
hukumat yoki boshqa organlar tomonidan aralashuv
darajasi;
> Markaziy bankka mansabdor shaxslami tayinlash
tartibi.
Maqsadlami belgilashda mustaqillik, agar asosiy
maqsad yoki pul-kredit siyosatining maqsadlari mamlakat
qonunchiligida aniq ko'rsatilmagan bolsa, markaziy bank
o‘z faoliyatini mustaqil ravishda belgilashi mumkin.
Operatsion mustaqillik, markaziy bank o‘z-o‘zidan
amalga oshiradigan oraliq va monetar siyosatning asosiy
yo'nalishlarini belgilaydi, bu esa pul-kredit siyosatining
yakuniy maqsadlariga erishish orqali milliy valyutaning
barqarorligiga yo'naltiriladi. Markaziy bankning pul-kredit
siyosatining maqsadlarini mustaqil ravishda belgilash va
operativ mustaqillikka erishish huquqi sifatida
joylashtirilishi, moyil hukumatning pul-kredit siyosatiga
ta’sir ko'rsatish qobiliyatini kamaytirishga yordam beradi
deb taxmin qilish mumkin.
Monetar siyosat vositalarining mustaqil bolishi, o'z
maqsadlariga erishish uchun siyosat vositalarini tanlashda
Markaziy bankning toliq mustaqilligini nazarda tutadi. Bu
pul-kredit siyosati sohasida tezkor qarorlar qabul qilish
vakolatini pul hokimiyatiga topshirish uchun hukumat
(asosiy) va markaziy bank (agent) o'rtasida bir xil
kelishuvni tuzish deganidir.